Zasoby
Zbiory Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau podzielić można na kilka części. Są to:
- oryginalne dokumenty wytworzone przez biura obozowe w czasie istnienia KL Auschwitz
- oryginalne dokumenty wytworzone przez więźniów KL Auschwitz poza oficjalnymi strukturami biurokracji obozowej (materiały obozowego ruchu oporu)
- kopie dokumentów dotyczące KL Auschwitz otrzymane z innych instytucji
- materiały źródłowe powstałe po wojnie (akta procesowe, relacje i wspomnienia byłych więźniów)
- zbiory ikonograficzne
- zbiory audio-wizualne
Znajdujące się w Archiwum dokumenty zostały w większości odnalezione na terenie wyzwolonego obozu i w miejscach, do których były konspiracyjnie wysyłane w czasie jego funkcjonowania. Ponadto Archiwum otrzymywało dokumenty od byłych więźniów, ich rodzin oraz różnych zakładów przemysłowych, przy których istniały podobozy KL Auschwitz.
Oryginalne dokumenty przechowywane w Archiwum stanowią jedynie część dokumentacji wytworzonej w czasie wojny w kancelariach obozowych. Naziści w obliczu zbliżającego się frontu starali się pośpiesznie zniszczyć lub też wywieść w głąb Rzeszy tak wiele dokumentów, jak to tylko możliwe, aby zatrzeć ślady popełnionych w obozie zbrodni. Część akt, których nie zdołano zniszczyć, przejęła po wyzwoleniu Armia Czerwona i wywiozła te dokumenty do ówczesnego ZSRR. Niektóre z nich do dziś przechowywane są w tamtejszych archiwach.
DOKUMENTY OBOZOWYCH KANCELARII
Oryginalne dokumenty obozowe zostały wytworzone w czasie istnienia i funkcjonowania KL Auschwitz (wiosna 1940 – styczeń 1945 r.) w biurach sześciu wydziałów, które tworzyły system administracji obozowej. Do wydziałów tych zalicza się:
Wydział I — komendantura obozu
Wydział II — polityczny
Wydział III — kierownictwo obozu
Wydział IIIa — zatrudnienie więźniów
Wydział IV — administracyjno-gospodarczy
Wydział V — szpitale obozowe
Każdy z wyżej wymienionych wydziałów realizując własne zadania wytwarzał w swoich kancelariach charakterystyczne dla siebie rodzaje dokumentów.
Dokumenty wytworzone przez Wydział I (komendantura obozu) dotyczą ogółu spraw związanych z załogą SS pełniącą służbę w KL Auschwitz. Stąd w tej części zbiorów archiwalnych znajdują się na przykład:
- akta personalne niektórych esesmanów z załogi obozowej Auschwitz;
- zbiór rozkazów komendantów obozu (z lat 1941-1944);
- telegramy informujące o ucieczkach więźniów z KL Auschwitz;
- telegramy informujące rodzinę o śmierci więźnia w obozie
- książka uwag oficera dyżurnego (Führer vom Dienst) z wpisami z okresu od 18 maja 1941 do 2 marca 1943 roku
Dokumenty z Wydziału II (wydział polityczny) wiążą się głównie z prowadzeniem dokumentacji osobowej więźniów osadzonych w KL Auschwitz oraz realizacją typowych zadań policyjnych tego wydziału (w tym wymierzania kar więźniom). Szczególną uwagę zatem zwracają tutaj:
- listy z nazwiskami więźniów nowo przywiezionych do KL Auschwitz;
- karty personalne więźniów;
- akty zgonu więźniów;
- meldunki karne z wnioskami o ukaranie więźniów
Wydział III (kierownictwo obozu) sprawował wobec więźniów funkcje administracyjno-porządkowe. Na szczególną uwagę, jeśli chodzi o dokumenty z tego wydziału, zasługują:
- księga ewidencyjna obozu dla Romów w KL Auschwitz II-Birkenau
- książka stanów dziennych;
- książka bunkra bloku nr 11;
- ksiązki ewidencyjne bloków więźniarskich – blok nr 4 i blok nr 16 a z KL Auschwitz I oraz blok nr 22 z obozu dla więźniarek w KL Auschwitz II-Birkenau;
- książka obozowej karnej kompanii;
- kartoteki zmarłych sowieckich jeńców wojennych
Wydział IIIa zajmował się w KL Auschwitz sprawami związanymi z zatrudnieniem więźniów obozu. Do najważniejszych dokumentów z tego wydziału zaliczyć należy:
- korespondencję prowadzoną przez wydział zatrudniania więźniów w KL Auschwitz z różnymi urzędami III Rzeszy i innymi nazistowskimi obozami koncentracyjnymi w sprawach związanych z zatrudnieniem więźniów;
- kartoteki personalne więźniów prowadzone przez wydział zatrudnienia (w zbiorach archiwum znajdują się jedynie kserokopie tych dokumentów otrzymane z archiwum w Moskwie);
- listy premiowe z wykazami więźniów zatrudnionych w poszczególnych komandach roboczych;
- wykazy zatrudnienia więźniów i więźniarek;
- kartoteki więźniów zatrudnionych w obozie jako elektrycy i ślusarze
Wydział IV (administracyjno-gospodarczy) zajmował się ogółem spraw związanych z zaopatrzeniem zarówno esesmanów, jak i więźniów KL Auschwitz w żywność i odzież. Spośród dokumentów związanych z funkcjonowaniem tego wydziału wymienić należy:
- zapotrzebowanie na opał do krematorium;
- zezwolenia na wyjazd samochodów ciężarowych wysyłanych z KL Auschwitz do różnych miejsc (na przykład do wytwórni gazu Cyklonu B w Dessau);
- karty oporządzenia wydanego esesmanom z załogi obozowej;
- korespondencja prowadzona przez ten wydział z rodzinami więźniów w sprawie rzeczy pozostałych w obozowym depozycie po więźniach zmarłych w obozie;
Wydział V zajmował się dbaniem o zdrowie członków załogi SS w KL Auschwitz. Leczenie więźniów sprowadzało się właściwie tylko do urządzenia prymitywnie wyposażonych punktów medycznych, które potocznie zwano szpitalami. Do charakterystycznych dokumentów ilustrujących funkcjonowanie tego wydziału zaliczyć należy:
- książki szpitali obozowych – zachowane fragmentarycznie dla bloku nr 20, 21 i 28 na terenie Auschwitz I;
- meldunki szpitala obozowego o śmierci więźniów;
- książki obozowej stacji rentgenowskiej;
- numerowe wykazy więźniów zmarłych;
- meldunki o usuwaniu złotych zębów ze zwłok więźniów;
- różne akta dotyczące szpitali obozowych w KL Auschwitz II-Birkenau;
- książka szpitala więźniarskiego z KL Auschwitz II-Monowitz w Monowicach;
- karty chorobowe więźniów;
- księga zmarłych sowieckich jeńców wojennych
KORESPONDENCJA WIĘŹNIÓW
Osobną część kolekcji oryginalnych dokumentów stanowi ponadto zbiór korespondencji obozowej więźniów. Są to listy obozowe oraz obozowe karty pocztowe wysyłane oficjalnie przez więźniów i więźniarki KL Auschwitz do ich bliskich na wolności. Korespondencja oficjalna musiała być prowadzona na specjalnych formularzach, które więźniowie kupowali w obozowej kantynie. Listy i karty pocztowe wysłane przez więźniów z obozu musiały być pisane języku niemieckim, ponieważ przechodziły one przez ręce cenzury ustanowionej przez władze obozu. Więźniowie Żydzi, jak również sowieccy jeńcy wojenni nie mieli możliwości korespondowania ze swoimi rodzinami.
DOKUMENTACJA INSTYTUTU HIGIENY SS
W zbiorach archiwalnych przechowywana jest ponadto również dokumentacja związana z działalnością Instytutu Higieny Waffen-SS i Policji w KL Auschwitz (Hygiene Institut der Waffen-SS und Polizei Auschwitz O/S). Powstał on jesienią 1942 r. jako filia Głównego Urzędu Higieny SS, który podlegał Głównemu Urzędowi Sanitarnemu SS (SS-Hauptsanitäramt) w Berlinie. Do wiosny 1943 roku siedzibą Instytutu Higieny SS był obóz macierzysty KL Auschwitz I w Oświęcimiu. Następnie placówkę przeniesiono do Rajska, gdzie funkcjonowała do ewakuacji w styczniu 1945 roku.
Do zakresu działania Instytutu Higieny należało wykonywanie wszystkich badań higienicznych i bakteriologicznych dla oddziałów SS, Wehrmachtu, policji i dla obozów koncentracyjnych (cały kompleks Auschwitz-Birkenau wraz z podobozami, ale również np. dla KL Gross-Rosen). Podstawowym materiałem badanym w placówce były próbki krwi i wydzielin fizjologicznych, pobierane od więźniów obozu, członków załogi SS i ich rodzin, a także od członków formacji zbrojnych SS i Wehrmachtu stacjonujących w rejonie Oświęcimia. Profil badań dotyczył głównie duru plamistego, malarii i kiły. Szczególnie często badani byli więźniowie zatrudnieni w komandach (drużynach roboczych), które wykonywały prace na rzecz załogi SS w KL Auschwitz – pracownicy kuchni SS czy magazynów odzieżowych i z ekwipunkiem dla esesmanów. Instytut Higieny SS miał do dyspozycji następujące laboratoria: bakteriologiczne, chemiczne, biologiczne, histologiczne, serologiczne, laboratorium odczynu Wassermanna, laboratorium w bloku nr 20 obozu Auschwitz I a także sekcje produkcji pożywek dla bakterii i klimatologiczną. Każda z tych komórek prowadziła odrębną dokumentację, której część ocalała i znajduje się obecnie w zbiorach archiwalnych Muzeum.
Zasadniczą część zespołu akt Instytutu Higieny SS stanowią:
- księgi główne (Hauptbüchern) – 9 tomów;
- księgi pomocnicze (Nebenbüchern) – 8 tomów;
- zlecenia na przeprowadzenie różnego rodzaju badań na próbkach krwi i wydzielin fizjologicznych oraz ich wyniki – 62 tomy.
DOKUMENTY ZENTRALBAULEITUNGU SS
W Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau przechowywane są również dokumenty wytworzone przez Centralny Zarząd Budowlany SS w Oświęcimiu (Zentralbauleitung der Waffen-SS und Polizei Auschwitz O/S). Ta jednostka organizacyjna dokumentowała wszelkie prace budowlane prowadzone na terenie kompleksu obozowego KL Auschwitz-Birkenau. Stąd najistotniejszymi dokumentami z tego zbioru są:
- plany obozu KL Auschwitz I i KL Auschwitz II;
- plany oraz dokumentacja techniczna i kosztorysy różnych projektów budowlanych prowadzonych na ternie KL Auschwitz-Birkenau (w tym plany komór gazowych i krematoriów w KL Auschwitz II-Birkenau)
MATERIAŁY OBOZOWEGO RUCHU OPORU
Osobną część oryginalnej dokumentacji przechowywanej w archiwum stanowią materiały związane z działalnością obozowego ruchu oporu. Na uwagę zasługują tu następujące dokumenty:
- meldunki o sytuacji w obozie wysyłane okresowo tajnymi kanałami z KL Auschwitz do członków ruchu oporu działających na terenach sąsiadujących z obozem;
- grypsy wysyłane nielegalnie z obozu przez więźniów;
- spisy zmarłych więźniarek, które nielegalnie sporządziła w obozie więźniarka Antonina Piątkowska w oparciu o informacje z ksiąg szpitala obozowego
AKTA PROCESOWE
Historię ścigania nazistowskich zbrodniarzy wojennych ilustrują akta procesowe, które również przechowywane są w zbiorach naszego Archiwum. W większości jednak nie są to dokumenty oryginalne. Najistotniejsze znaczenie mają:
- materiały z procesu Rudolfa Hössa – założyciela i pierwszego komendanta KL Auschwitz;
- materiały z procesu 40 innych członków załogi KL Auschwitz, którzy – podobnie jak R. Höss – zostali postawieni przez polskim Najwyższym Trybunałem Narodowym
W przypadkach obu tych zbiorów dokumentów zawierają one akty oskarżenia, zeznania byłych więźniów występujących przed sądem w charakterze świadków, wyjaśnienia oskarżonych, odpisy oryginalnych dokumentów obozowych, stanowiących dodatkowe świadectwo oskarżenia, sentencje wydanych wyroków.
KOPIE LIST TRANSPORTOWYCH
Jakkolwiek większość dokumentów ze zbiorów archiwum dotyczy więźniów KL Auschwitz, to jednak należy pamiętać o tym, że dzięki współpracy z różnymi instytucjami pokrewnymi na świecie zbiory Archiwum wzbogaciły się o kopie list transportowych osób deportowanych do KL Auschwitz z różnych miejsc ich koncentracji. Dotyczy to głównie deportacji Żydów. Wymienić tu należy:
- listy transportowe Żydów deportowanych do KL Auschwitz z obozu w Drancy pod Paryżem;
- listy transportowe Żydów deportowanych do KL Auschwitz z obozu w Westerborku w Holandii;
- listy transportowe Żydów deportowanych do KL Auschwitz z miasta-getta Theresienstadt (Terezin) w pobliżu czeskiej Pragi;
- listy transportowe Żydów deportowanych do KL Auschwitz przez Gestapo z Berlina.
MATERIAŁY DOTYCZĄCE INNYCH OBOZÓW KONCENTRACYJNYCH
Osobna częścią zbiorów archiwalnych są z kolei materiały dotyczące innych nazistowskich obozów koncentracyjnych. W tym przypadku również zdecydowaną większość dokumentów stanowią kopie. Wymienić tu należy:
- listy więźniów wywiezionych z KL Dachau do KL Auschwitz oraz listy więźniów przeniesionych z KL Auschwitz do KL Dachau;
- listy więźniów i więźniarek przeniesionych z KL Auschwitz do KL Buchenwald;
- listy więźniów przeniesionych z KL Auschwitz do KL Flossenbürg;
- listy więźniów przeniesionych z KL Auschwitz do KL Gross-Rosen;
- listy więźniów i więźniarek przeniesionych z KL Auschwitz do KL Stutthof;
- listy więźniów przeniesionych z KL Auschwitz do KL Dachau
- listy więźniarek przeniesionych z KL Auschwitz do KL Ravensbrück;
- listy więźniów przeniesionych z KL Auschwitz do KL Mauthausen.
W przypadku KL Mauthausen należy podkreślić, że po wyzwoleniu tego obozu głównie dzięki staraniom polskich więźniów (w tym byłych więźniów KL Auschwitz) ocalały oryginalne karty personalne więźniów tego obozu, które znajdują się obecnie w zbiorach naszego archiwum. Ponieważ karty takie towarzyszyły transportom więźniów przenoszonych z jednego nazistowskiego obozu koncentracyjnego do innego, nie brak wśród nich także kart więźniów, którzy z KL Auschwitz zostali wywiezieni do KL Mauthausen.
DOKUMENTY DOTYCZĄCE PODOBOZÓW
Osobną część dokumentacji archiwalnej stanowią różne dokumenty dotyczące funkcjonowania niektórych podobozów KL Auschwitz. Należy podkreślić, że zachowały się one w bardzo zróżnicowanym stopniu dla poszczególnych podobozów. Stosunkowo najwięcej oryginalnych akt ocalało w przypadku podobozów Jawischowitz w Jawiszowicach oraz Janingrube w Libiążu. W naszych zbiorach archiwalnych znajdują się dokumenty dotyczące następujących podobozów KL Auschwitz:
- Blechhammer w Sławęcicach koło Blachowni Śląskiej;
- Charlottegrube w Rydułtowach;
- Chelmek w Chełmku;
- Eintrachthütte w Świętochłowicach;
- Fürstengrube w Wesołej koło Mysłowic;
- Golleschau w Goleszowie;
- Günthergrube w Lędzinach;
- Janinagrube w Libiążu;
- Jawischowitz w Brzeszczach-Jawiszowicach;
- Neu-Dachs w Jaworznie;
- Trzebinia w Trzebionce
DOKUMENTY Z POWOJENNYCH SZPITALI
W zbiorach archiwalnych znajdują się również oryginalne dokumenty dotyczące funkcjonowania szpitali, jakie Polski Czerwony Krzyż utworzył na terenie wyzwolonego obozu Auschwitz, a także w mieście Oświęcimiu i w Brzeszczach dla wyzwolonych więźniów. Tę część historii byłego obozu ilustrują na przykład:
- spisy z danymi osobowymi wyzwolonych więźniów KL Auschwitz przebywających w szpitalu Polskiego Czerwonego Krzyża – jest to tzw. książka Bellerta (od nazwiska doktora Józefa Bellerta z Krakowa, który szpitalem tym kierował);
- spisy wyzwolonych więźniów według ich narodowości
RELACJE I WSPOMNIENIA
Archiwum gromadzi także wspomnienia (niemal 1,5 tys.) i relacje (ponad 3,5 tys.) byłych więźniów, członków obozowej i przyobozowej konspiracji, robotników przymusowych zatrudnionych przez niemieckie zakłady przemysłowe wykonujące prace na rzecz obozu. Większość tych dokumentów spisana jest w języku polskim, choć występują też wspomnienia i relacje w językach: niemieckim, angielskim, francuskim, rosyjskim, czeskim, hebrajskim i innych. Uzupełniają one dokumentację obozową i są ważnym materiałem pomocniczym w opracowywaniu historii KL Auschwitz.
FOTOGRAFIE
Na uwagę zasługuje również dokumentacja ikonograficzna: fotografie, negatywy i mikrofilmy. Do najcenniejszych należą:
- oryginalne negatywy fotografii obozowych więźniów (39 000);
- kolekcja fotografii prywatnych, przywiezionych przez Żydów z Będzina do obozu (2400);
- zdjęcia wykonane przez esesmanów na rampie w Birkenau podczas selekcji przeprowadzanych wśród nowo przywiezionych Żydów z Węgier w 1944 roku;
- fotografie z biura SS-Zentralbauleitung stanowiące dokumentację fotograficzną wznoszonych obiektów;
- fotografie wykonane na terenie obozu po jego wyzwoleniu i inne (ponad 30 000).
MATERIAŁY AUDIO i WIDEO
Na dokumentację mechaniczną składają się: filmy fabularne i dokumentalne związane z tematyką obozową i tematyką II wojny światowej, jak też taśmy magnetofonowe z nagranymi relacjami i wspomnieniami byłych więźniów oraz filmy na kasetach video i płytach DVD w różnych wersjach językowych.