Funkcje obozu

Obóz w Brzezince zaczęto budować jako obóz dla jeńców wojennych (Kriegsgefangenenlager) i do 1944 r. w aktach budowlanych (pismach, planach, sprawozdaniach) używano tej nazwy. Lokalizacja obozu jeńców radzieckich w pobliżu KL Auschwitz i podporządkowanie go władzom SS, jak również fakt przygotowywania dla nich krematorium o rocznej przepustowości 525 000 zwłok jednoznacznie wskazują, że celem funkcjonowania tego obozu miała być stopniowa zagłada jeńców przez pozbawienie ich podstawowych warunków egzystencji – co było zresztą powszechnie praktykowane w stosunku do nich od początku niemieckiej agresji na Związek Radziecki. Znajduje to również potwierdzenie w fakcie, że z 10 000 jeńców osadzonych tymczasowo w KL Auschwitz w październiku 1941 r., głównie wskutek stworzonych im warunków egzystencji, w ciągu pięciu miesięcy zginęło ponad 9000 jeńców. Przyjęcie takiego założenia wynikało z eksterminacyjnej polityki Niemców wobec jeńców radzieckich.

W rzeczywistości obóz ten nigdy nie podjął swej pierwotnie zakładanej funkcji, albowiem jeszcze w trakcie budowy (najpóźniej w lutym 1942 r.) podjęto decyzję o zmianie charakter obozu i postanowiono włączyć go jako integralną część składową do obozu koncentracyjnego Auschwitz.

Decyzję tę podjęto – jak należy sądzić – z dwóch powodów. Po pierwsze, załamanie się ofensywy niemieckiej pod Moskwą i przystąpienie do działań zbrojnych Stanów Zjednoczo-nych  z ich ogromnym potencjałem gospodarczym i militarnym zmieniły radykalnie sytuację strategiczną Niemiec zarówno w aspekcie politycznym, gospodarczym i militarnym. Sytuacja ta skłoniła władze III Rzeszy do zmiany traktowania siły roboczej jeńców  wojennych i szerszego wykorzystania ich w niemieckim przemyśle. Tymczasem obóz w Brzezince nie spełniał tych warunków, gdyż w rejonie Oświęcimia brakowało zakładów przemysłowych, w których mogliby być oni zatrudnieni.

Ta zmiana polityki władz niemieckich w stosunku do jeńców radzieckich stała się powodem tego, że dalsze napływające z frontu transporty jeńców nie kierowano do Birkenau lecz lokowano w obozach jenieckich i ich komandach roboczych należących m.in. do obozu jenieckiego w Cieszynie, który dostarczał jeńców zakładom pracy na Górnym Śląsku.

Po drugie zapowiedź skierowania do obozów koncentracyjnych masowych transportów Żydów w celu wykorzystania ich w niemieckiej gospodarce wojennej i wytypowanie KL Auschwitz jako jednego z centrów ich zagłady, a niebawem i dystrybutora żydowskiej siły roboczej, wymagały przygotowania dla nich odpowiednich pomieszczeń, w których czasowo mogliby być przetrzymywani. Będący w budowie obóz w Brzezince, po rezygnacji z założenia w nim obozu jenieckiego, wydawał się zapewne najlepszym rozwiązaniem tego problemu.

Kiedy w marcu 1942 r. przeniesiono do Brzezinki pozostałych przy życiu jeńców radzieckich nowo powstały obóz był już częścią KL Auschwitz, a do obozu w Brzezince zaczęto kierować zamiast jeńców wojennych, wyselekcjonowanych do pracy Żydów ( spośród około 1,1 mln - Żydów przywiezionych do KL Auschwitz do pracy wyselekcjonowano ponad 200 000 osób). W obozie tym umieszczono również część spośród około 140 000 - zarejestrowanych w KL Auschwitz Polaków, około 23 000 Cyganów, oraz więźniów innych narodowości obojga płci. 

Podział obozu Auschwitz na trzy obozy był spowodowany z jednej strony trudnościami w zarządzaniu tak obszernym i wciąż rozrastającym się kompleksem obozowym, z drugiej strony stanowił usankcjonowanie coraz wyraźniej kształtującego się podziału funkcji poszczególnych części składowych kompleksu obozowego Auschwitz.

Obóz w Oświęcimiu (po podziale - Auschwitz I) skupił wspomniane wyżej centralne biura obozowe, tutaj mieściły się główne magazyny zaopatrzenia, warsztaty oraz przedsiębiorstwa SS – Deutsche Ausrüstungswerke G.m.b.H-DAW, Deutsche Erd-und Steinwerke G.m.b.H – DEST, Deutsche Lebensmittel GmbH. Obsługa wyżej wymienionych placówek była główną dziedziną pracy więźniów tego obozu. W dniu 22 sierpnia 1944 r. w obozie tym więziono 15971 więźniów  w większości Żydów (w tej liczbie było także 3934 Polaków).

Zadaniem obozu   Auschwitz III był przede wszystkim wynajem siły roboczej więźniów przedsiębiorstwom przemysłowym, dlatego skupił on podobozy założone przy przedsiębior-stwach przemysłowych .

Obóz Auschwitz II natomiast był przede wszystkim centrum eksterminacji przywożonych na zagładę Żydów. 

Tutaj również gromadzono i systematycznie zabijano chorych i wyselekcjonowanych na śmierć z całego kompleksu obozów oświęcimskich, a na niewielką skalę także z innych obozów.

Od czasu wprowadzenia selekcji wśród Żydów przywożonych masowymi transportami, (początkowo selekcje przeprowadzano przed przywiezieniem do obozu, później na miejscu na rampie wyładowczej) obóz ten miał stać się centralnym rezerwuarem i punktem dystrybucji siły roboczej dla całego systemu obozów koncentracyjnych, które zgodnie z planami Himmlera miały zostać na szerszą skalę być zaangażowane w funkcjonowanie niemieckiej gospodarki. Tymi właśnie planami, po upadku koncepcji obozu jenieckiego, można uzasadnić prowadzoną na olbrzymią skalę rozbudowę obozu w Brzezince. Ze względu na potrzeby własne, a przede wszystkim z powodu zamknięcia obozów w głębi Niemiec dla Żydów (od października 1942 r. po przeniesieniu 1600 Żydów do Auschwitz obozy koncentracyjne w   Trzeciej Rzeszy miały być wolne od Żydów -Judenfrei),  których udział w ogólnym bilansie siły roboczej obozu Auschwitz stale wzrastał, jak również ze względu na inne  przeszkody natury organizacyjnej   (kwarantanna, względy bezpieczeństwa) jak i stan zdrowia więźniów w latach 1942- 1943 obóz w Brzezince  pełnił tę rolę w bardzo ograniczonym zakresie.

W tym czasie przenoszono do obozów w Rzeszy w zasadzie tylko Polaków, których nie chciano zatrudniać na terenie Śląska ze względów politycznych - możliwość nawiązywania kontaktów z miejscowa ludnością polską - zaś w obrębie samego obozu możliwości racjonalnego zatrudnienia były ograniczone. W tej sytuacji główny kontyngent więźniów kierowano do własnych podobozów lub zatrudniano na miejscu przy obsłudze urządzeń masowej zagłady (rampy wyładowczej, komór gazowych, krematoriów), przy sortowaniu zagrabionego mienia ofiar, w przyobozowych gospodarstwach rolnych, w zakładach zbrojeniowych „Union” (produkcja zapalników) i „Zerlegebetriebe” (rozbiórka wraków samolotów). Połowa więźniów jednak w ogóle nie nadawała się do pracy. Dopiero od wiosny 1944 r., kiedy Niemcy znalazły się w nader krytycznej sytuacji militarnej i gospodarczej (utraciły olbrzymi rezerwuar przymusowej siły roboczej, jakim były Białoruś i Ukraina), zrezygnowano z wysuwanych dotąd zastrzeżeń i zaczęto na masową skalę przenosić więźniów, wśród nich przede wszystkim Żydów, lecz także Polaków, Rosjan i więźniów innych narodowości, do innych obozów w głębi Rzeszy w celu zatrudnienia ich w tamtejszych zakładach zbrojeniowych.

Od czasu rozpoczęcia masowego przerzutu więźniów do obozów w Niemczech obóz ten pełnił w pewnym sensie funkcję obozu przejściowego, w którym „materiał ludzki” poddawano wstępnej selekcji: ludzi zdolnych do pracy o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych kierowano do innych obozów niektórych zatrudniano  na miejscu, a pozostali jako zbędny balast byli uśmiercani w komorach gazowych i paleni, zabijani zastrzykami fenolu, ginęli wskutek chorób, egzekucji, wielogodzinnych apeli, bicia przez esesmanów i więźniów funkcyjnych oraz ciężkiej pracy fizycznej. 22 sierpnia 1944 r. przebywało w tym obozie około 90 000 więźniów i więźniarek (w tym około 60 000 zarejestrowanych – oznaczonych numerami obozowymi i około 30 000 nie zarejestrowanych). 74% z przebywających wówczas w Brzezince więźniów stanowili Żydzi.

Obóz w Brzezince, a zatem i cały kompleks obozowy KL Auschwitz, łączył w jednym miejscu i czasie dwie funkcje: obozu koncentracyjnego, tj. miejsca uwięzienia i powolnej zagłady w wyniku stworzonych celowo niemożliwych do dłuższego przetrwania warunków życia różnych kategorii więźniów i ośrodka bezpośredniej  zagłady, w którym dokonywano   eksterminacji  przede wszystkim Żydów, chociaż na mniejszą skalę zabijano w obozie również inne kategorie ofiar. Więźniowie zarejestrowani w obozie koncentracyjnym ginęli w większości z głodu, natomiast ośrodek bezpośredniej zagłady używał do tego celu przede wszystkim komór gazowych.

Podstawowymi urządzeniami ośrodka zagłady były obok komór gazowych i krematoriów, rampa wyładowcza i magazyny do przechowywania, sortowania i ekspedycji zrabowanego mienia ofiar, natomiast podstawowymi urządzeniami obozu koncentracyjnego były baraki mieszkalne dla więźniów i nadzoru SS, kuchnie, magazyny, warsztaty, biura, środki  transportu i łączności.

Te dwie instytucje, tworzące razem kompleks obozowy Auschwitz, znany pod nazwą Konzentrationslager Auschwitz, nie istniały obok siebie lecz funkcjonowały we wzajemnej symbiozie. Ośrodek zagłady w wyniku selekcji transportów żydowskich dostarczał obozowi koncentracyjnemu, obok placówek Policji Bezpieczeństwa rozsianych po całym terytorium Trzeciej Rzeszy i krajów okupowanych, nieprzerwane zasoby ludzkiej siły roboczej i odbierał od niego zwłoki lub ludzi kompletnie wyeksploatowanych w celu uśmiercenia i spalenia, natomiast obóz koncentracyjny dostarczał ośrodkowi bezpośredniej zagłady esesmańską i  więźniarską obsługę ramp wyładowczych, komór gazowych, krematoriów, miejsc spalania na otwartym powietrzu   oraz  zapewniał transport ofiar i ich mienia do miejsc przeznaczenia;  ponadto zajmował się biurową obsługą ośrodka bezpośredniej zagłady.

Obóz w Brzezince i pozostałe części kompleksu Auschwitz, łącząc w jednym miejscu i czasie funkcje obozu koncentracyjnego typu Mauthausen czy Dachau z funkcją ośrodka bezpośredniej zagłady typu Treblinka czy Bełżec stanowił nową kategorię obozu hitlerowskiego, która miała w sposób najbardziej efektywny równocześnie realizować zadania ekonomiczne i eksterminacyjne hitlerowskiego państwa.