Aktualności

W budowę KL Auschwitz zaangażowane były setki firm niemieckich

Zakończył się kolejny etap prac nad tzw. dokumentami moskiewskimi — dokumentacją niemiecką odkrytą na terenie KL Auschwitz przez Armię Czerwoną po wyzwoleniu obozu w styczniu 1945 r. i wywiezioną następnie z Polski przez Rosjan.

Do 1989 roku wobec postawy strony radzieckiej nie było możliwe dokładne określenie wielkości zbioru znajdującego się w tamtejszych archiwach ani tym bardziej ustalenie jego proweniencji. Rok 1989 ze swymi przemianami politycznymi przyniósł w tej sprawie bardzo konkretne zmiany.

W 1991 r. po raz pierwszy od zakończenia II wojny światowej pracownicy Muzeum mieli możliwość dokonania kwerendy w Centrum Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentalnych w Moskwie. Okazało się wtedy, że jest to zbiór ponad stu tysięcy dokumentów dotyczących byłego KL Auschwitz i że zostały wytworzone przede wszystkim w obozowych biurach tzw. Zentralbauleitungu (ZBL) czyli Centralnego Zarządu Budowlanego.

Dokumenty Centralnego Zarządu Budowlanego

ZBL był odpowiedzialny za koordynowanie wszelkich związanych z obozem koncentracyjnym prac budowlanych. Zarząd był ich generalnym inwestorem, projektantem i wykonawcą jednak mimo rozbudowanej struktury, licznego personelu i zatrudniania znacznej liczby więźniów nie był w stanie sam wykonać wszystkich stojących przed nim zadań związanych z budową i rozbudową obozu. Dlatego nawiązał współpracę z wieloma firmami, które podejmowały się w zawieranych z ZBL umowach wykonania bardzo różnych prac lub dostarczenia materiałów budowlanych, maszyn czy urządzeń.

Ilość i rodzaj firm

Jadwiga Kulasza z archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, zajmująca się od samego początku czyli od roku 1995 opracowywaniem tych dokumentów, ustaliła dane odnośnie 2162 firm lub ich filii zaangażowanych – mniej lub bardziej – w budowę i rozbudowę KL Auschwitz. Z tej liczby większość stanowią firmy występujące jako producenci i dostawcy (ponad 1300), dalej są to wykonawcy (ponad 100), firmy transportowe (około 80), ogrodnicze (11), drukarnie i księgarnie (77) oraz 45 innych firm (inżynierowie, architekci), które na zlecenie ZBL sporządzały obliczenia statyczne np. drewnianych konstrukcji dachu, konstrukcji z żelazobetonu czy wytrzymałościowe stropu. Ponadto jest jeszcze około 500 firm, odnośnie których konieczna jest bardziej wnikliwa analiza treści dokumentów, by dokładnie określić rodzaj ich uczestnictwa w budowie obozu.

Pochodzenie firm

Firmy (lub ich filie) pochodzą z ponad 460 miejscowości, głównie z terenów landów niemieckich, Austrii, Czech, Moraw, Słowacji, Holandii, a także z terenów Generalnej Guberni oraz tzw. Kraju Warty (ówczesnego województwa poznańskiego wcielonego do III Rzeszy) i innych terenów włączonych do Rzeszy w czasie wojny. Dane o firmie obejmują jej dokładną nazwę, adres, nazwisko właściciela, nazwę banku, ogólny zakres działania, teren działania, rodzaj uczestnictwa w budowie obozu oraz krańcowe daty występowania w dokumentach.

Inne grupy dokumentów

Oprócz dokumentów wytworzonych w biurach Zentralbauleitungu pewna ich ilość pochodzi z innych wydziałów obozowych, a mianowicie komendantury (rozkazy), z wydziału politycznego (tzw. Księgi Zgonów), zatrudnienia, obozowej służby zdrowia, tzw. gospodarstwa rolnego oraz IG Farbenindustrie i kilku okolicznych biur pracy (Oświęcimia, Dworów, Suchej, Bielska, Pszczyny i Katowic). Dotychczas opracowano następujące zespoły:

Dokumenty dotyczące IG Farben

Dokumenty powstałe w biurach koncernu IG Farbenindustrie to różnorodny zespół dokumentów co do rodzaju i treści: są to dokumenty pisane, plany a także fotografie. Całość obejmuje 2113 stron. Spośród dokumentów pisanych dużą część stanowią okólniki wydawane przez różne wydziały i zakłady I. G. Farbenindustrie.

Okólniki

Ich treść dotyczy wielu spraw związanych z organizacją i zarządzaniem wydziałów czy zakładów, zaopatrzeniem, zakwaterowaniem, organizacją pracy, ochroną i bezpieczeństwem, dostawą prądu, zatrudnieniem w tym więźniów i jeńców wojennych, składaniem raportów, pracą w miejscach niebezpiecznych, życiem kulturalnym, świadczeniami socjalnymi, przewożeniem dokumentów i zabezpieczeniem dokumentów tajnych, ważnych rysunków, opisów procedur i akt. Obejmują okres od 18 maja 1942 do 21 września 1944 roku.

Mapy

Pewną część dokumentów stanowią mapy obejmujące m.in. teren Śląska z zaznaczonymi kopalniami, elektrowniami oraz najbliższą okolicę Oświęcimia z informacją o usytuowaniu kolei linowej, linii napowietrznej, wodociągów, oczyszczalni. Plany natomiast dotyczą usytuowania w terenie siedzib Bauleitungu, firm, placów montażowych Buny, sieci z gazem opałowym, na sprężone powietrze, wodą pitną i innych. Są tam również plany sytuacyjne, orientacyjne różnych zakładów IGF oraz obozów pracy.

Fotografie

Tematyka 539 fotografii odnosi się w większości do budowanych zakładów IG Farben w Oświęcimiu (prace ziemne, montaż urządzeń, konstrukcje budynków, hal fabrycznych, fundamenty, różne gotowe obiekty ); przedstawiają one również m.in. robotników przy pracy w terenie, przy obsłudze maszyn i urządzeń, członków inspekcji w mundurach i cywili, imprezy kulturalne, magazyny, wnętrza biurowe i baraków różnego przeznaczenia, stołówki, pomieszczenia socjalne, wygląd kilku obozów leżących w pobliżu fabryki. Niestety jakość tego materiału pozostawia wiele do życzenia.

Kartoteki osobowe i dokumenty powstałe w wydziale zatrudnienia KL Auschwitz

Dokumenty z wydziału zatrudnienia

Zbiór opracowany przez Jadwigę Kulaszę to obejmujące 20 tomów jednorodne dokumenty obejmujące okres od 6 kwietnia do 30 listopada 1944 roku i zawierające liczbowe dane dotyczące zatrudnienia więźniów i więźniarek KL Auschwitz z podziałem na fachowców, uczniów i pomocników wraz z danymi o liczbie strażników i podanym czasem pracy. W treści dokumentów znajdują się także numery więźniów, głównie zatrudnionych w Zentralbauleitungu i podobozie „Günthergrube”. Dokumenty pogrupowano zgodnie z miejscem wytworzenia określonym w nagłówku, a więc Auschwitz I, Auschwitz I/ FL (obóz kobiecy), Auschwitz II-Birkenau, i Auschwitz III.

Kartoteki osobowe więźniów

Kilka lat wcześniej w celu powiększenia bazy danych Biura Informacji o Byłych Więźniach opracowano kartoteki osobowe więźniów oraz kartoteki z wydziału zatrudnienia zawierające głównie dane osobowe ponad 7 tys. więźniów obozu.

Prace bieżące — plany komór gazowych i krematoriów

Obecnie prace skupione są na dokumentach z tzw. Bauwerk 30, zajmującego się budową komór gazowych i krematoriów w KL Birkenau. Obejmują one kilkanaście planów oraz około 400 dokumentów i być może pozwolą na dokładniejsze poznanie szczegółów dotyczących funkcjonowania komór gazowych, w których w czasie II wojny światowej śmierć z rąk nazistów poniosło co najmniej kilkaset tysięcy osób, głównie Żydów.

Więcej o dokumentach moskiewskich

Próby odzyskania dokumentów

W 1992 r. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych w Polsce i Komitet d/s Archiwów przy rządzie Federacji Rosyjskiej podpisały protokół w sprawie zwrotu poloników, w tym dokumentów wytworzonych przez władze niemieckie na terenie Polski, a więc i po byłym KL Auschwitz. Pomimo usilnych starań strony polskiej, przychylnego nastawienia Państwowej Służby Archiwalnej w Rosji parlament rosyjski zdecydowanie sprzeciwiał się rewindykacji.

Kopie

W 1994 roku Muzeum wystąpiło do Centrum Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentalnych w Moskwie z propozycją wypożyczenia mikrofilmów dokumentów wywiezionych przez Rosjan z KL Auschwitz w celu wykonania kopii. Podpisano stosowną umowę i w grudniu tego samego roku mikrofilmy (87 szpul ze 108 838 klatkami) znalazły się w Oświęcimiu.

W pierwszych miesiącach 1995 roku Muzeum zleciło wykonanie dwóch kopii tych mikrofilmów. W latach 1998-1999 roku z mikrofilmów tych wykonano kopie kserograficzne, co znacznie ułatwiło porządkowanie dokumentów. Wstępny etap porządkowania polegał na selekcji dokumentów do poszczególnych grup zgodnie ze znanymi oryginalnymi niemieckimi kategoriami.

Zawartość dokumentów

Dokumenty te posiadają dużą wartość historyczną. Do tych szczególnie ważnych można zaliczyć: korespondencję z urzędami centralnymi, firmami, sprawozdania wewnętrzne ZBL, pisma do Inspekcji Budowlanej i WVHA (Główny Urząd Gospodarczo-Administracyjny Rzeszy), dokumentację budowlaną (plany, opis budowy, kosztorys, rachunki, raporty z realizacji), a także wykazy więźniów i robotników cywilnych.

Oprócz dokumentów wytworzonych głównie w biurach Zentralbauleitungu pewna ich ilość pochodzi z innych wydziałów obozowych, a mianowicie komendantury (rozkazy ), z wydziału politycznego (księgi zgonów), zatrudnienia, obozowej służby zdrowia, tzw. gospodarstwa rolnego oraz IG Farbenindustrie i kilku okolicznych biur pracy (Oświęcimia, Dworów, Suchej, Bielska, Pszczyny i Katowic).

Księgi Zgonów

W latach 1991-1992 Rosja zwróciła Polsce 46 tomów oryginalnych Ksiąg Zgonu (Sterbebücher), zawierających około 69 000 aktów zgonu więźniów obozu wystawianych od sierpnia 1941 do grudnia 1943 roku.

Próby współpracy z archiwum petersburskim

W 1992 roku nawiązano współpracę z Muzeum Wojskowo-Medycznym w Sankt Petersburgu. Przechowywane są tam m.in. rękopis pamiętnika członka Sonderkommando Załmena Gradowskiego, wykazy 836 więźniarek zmarłych w grudniu 1943 roku i 921 więźniów zmarłych w styczniu 1945 r., książka chirurgiczna szpitala obozowego z wpisami od 23 lutego 1944 do 15 stycznia 1945 r., korespondencja z firmą Topf u. Söhne odpowiedzialną za konstrukcję krematoriów, wykazy zatrudnienia więźniów w 1944 roku. Muzeum podjęło rozmowy w sprawie zwrotu zbioru oświęcimskiego, jednak Główne Kierownictwo Wojskowo-Medyczne w Moskwie nie wyraziło na to zgody.

Fiasko starań

W 1995 roku wszelkie działania związane z próbami odzyskania dokumentów zostały niestety wstrzymane do czasu uchwalenia przez parlament rosyjski specjalnej ustawy o ochronie dóbr kultury, co nastąpiło w 1998 roku. Zgodnie z jej postanowieniami oryginały dokumentów wytworzonych w różnych biurach KL Auschwitz mają pozostać w archiwach rosyjskich.

IG Farbenindustrie AG

Nie kwestionowane pierwszeństwo w zatrudnieniu więźniów KL Auschwitz posiadał wśród przedsiębiorstw przemysłowych niemiecki koncern chemiczny IG Farbenindustrie. Jako jeden z koncernów, które jeszcze w okresie przedwojennym realizowały zakrojony na szeroką skalę program gospodarczej samowystarczalności Niemiec, korzystał on z pełnego poparcia władz państwowych w zakresie przydziału kredytów, surowców i siły roboczej. Szereg inwestycji tego koncernu podjęto z inspiracji państwa, w którego organach gospodarczych przedstawiciele IG Farbenindustrie zajmowali zresztą kluczowe pozycje. Koncern ten skupił w swych rękach całą produkcję kauczuku syntetycznego oraz znaczną część produkcji syntetycznych materiałów pędnych.

Ponieważ wybudowane jeszcze w okresie międzywojennym fabryki nie zaspokajały istniejących potrzeb, postanowiono wybudować dodatkowe dwa zakłady - jeden z nich mieścić się miał na Śląsku. Podejmując w 1940 roku wstępną decyzję o lokalizacji drugiego zakładu w Oświęcimiu, oprócz dogodnego położenia poza zasięgiem działań lotnictwa alianckiego, wzięto pod uwagę bliskość źródeł surowców (węgla kamiennego, wapienia, soli kamiennej i wody). Na ostateczne, podjęte w 1941 roku decyzje, dotyczące budowy zakładów istotny wpływ wywarł fakt istnienia w tym mieście nowo założonego obozu koncentracyjnego, który mógł dostarczyć potrzebnej, taniej siły roboczej. W drugiej połowie 1944 r. fabryka kilkakrotnie bombardowana była przez samoloty alianckie.