Album ze zdjęciami wykonanymi przez esesmanów pod koniec maja 1944 r. Fotografie przedstawiają m.in. przyjazd Żydów do Birkenau, selekcję na rampie, przejście do komór gazowych, pierwsze chwile w obozie osób pozostałych przy życiu, przewóz zrabowanego mienia (grabież) i jego sortowanie. Nazwany tak od Lili Jacob, ocalałej z Auschwitz słowackiej Żydówki, która odnalazła go po wojnie na terenie obozu koncentracyjnego Mittelbau-Dora.

Arbeit macht frei

(z niem. praca czyni wolnym) Napis nad bramą obozu Auschwitz I, parafraza tytułu powieści niemieckiego pisarza Lorenza Diefenbacha pt. Die Wahrheit macht frei (prawda czyni wolnym).

Przed wojną slogan wykorzystywany w Niemczech w programach zwalczania masowego bezrobocia. Po dojściu nazistów do władzy słowa te znalazły się przy wejściach do kilku obozów koncentracyjnych i gett, oprócz Auschwitz, także m.in. w: Dachau, Sachsenhausen, Flossenbürg, Gross‍‐Rosen i Theresienstadt.

Litera „B” została przymocowana odwrotnie, co część więźniów interpretowała jako akt oporu, wskazujący na kłamstwo głoszonego na bramie hasła. Prawdopodobnie jednak było to dziełem przypadku. W grudniu 2009 r., na zlecenie szwedzkiego neonazisty, napis został skradziony i pocięty na kawałki. Po dwóch dniach został odzyskany, naprawiony i zakonserwowany. Obecnie nad bramą wisi replika oryginału.

Aspołeczni więźniowie, kategoria

Więźniowie oznaczani w obozie czarnym trójkątem. Decyzję o ich umieszczeniu w obozie podejmowały organa niemieckiej policji kryminalnej, a za podstawę służyły oskarżenia o włóczęgostwo, alkoholizm, uprawianie prostytucji, sutenerstwo, uchylanie się od pracy, praktycznie zaś wiele innych czynów i zachowań dość dowolnie interpretowanych przez władze policyjne. W obozie ich pozycja niewiele różniła się od więźniów kryminalnych – esesmani wyznaczali ich często do pełnienia funkcji kapo i blokowych. Z innych przyczyn do tej kategorii formalnie zaliczano również Cyganów (Romowie), których status w obozie był całkowicie odmienny. W sierpniu 1944 r. w Auschwitz przebywało 437 Niemców oraz 141 Polaków i 32 Czechów zaliczanych do tej kategorii.

Auschwitz

Kompleks państwowych niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych oraz ośrodek zagłady Żydów utworzony w czasie drugiej wojny światowej na obrzeżach miasta Oświęcimia, włączonego wraz z tą częścią Polski do Trzeciej Rzeszy. Początkowo obejmował obóz Auschwitz I, później także obóz Auschwitz II-Birkenau, a następnie Auschwitz III-Monowitz i niemal pięćdziesiąt podobozów, założonych na terenach Górnego Śląska, Małopolski Zachodniej i Czech. Wszystkie on one stanowiły administracyjną całość i były centralnie zarządzane.

Spośród ponad miliona jego ofiar około 900 tysięcy stanowili Żydzi, zamordowani bezpośrednio po przywiezieniu w komorach gazowych, pozostali to więźniowie różnych narodowości zarejestrowani w obozie, którzy zginęli w wyniku głodu, chorób, wyniszczającej pracy, egzekucji i selekcji.

Auschwitz I

Pierwszy z wielu obozów koncentracyjnych kompleksu Auschwitz, założony przez Niemców w czerwcu 1940 r. na przedmieściu miasta Oświęcimia, włączonego wraz z tą częścią Polski do Trzeciej Rzeszy. Został utworzony na terenie dawnych koszar Wojska Polskiego, w widłach rzek Soły i Wisły, z dala od zwartej zabudowy, w pobliżu dużej węzłowej stacji kolejowej.

Poza ogrodzeniem obozu, w przebudowanym dawnym magazynie amunicji, w sierpniu 1940 r. uruchomiono pierwsze krematorium do spalania zwłok więźniów, do którego piece dostarczyła niemiecka firma Topf und Söhne. Budynek ten stał się również pierwszą z wielu komór gazowych Auschwitz.

Najwyższy liczbowy stan obozu wyniósł 18 tysięcy więźniów (1944 r.). W latach 1940-‍1942 wśród więźniów Auschwitz I jako grupa narodowościowa dominowali Polacy, a Żydów z pierwszych transportów Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (wiosna 1942 r.) umieszczano głównie w Birkenau. Pod koniec wojny proporcje te odwróciły się, np. w sierpniu 1944 r. było w nim ponad 9 tysięcy Żydów, niecałe 4 tysiące Polaków oraz prawie 3 tysiące więźniów innych narodowości.

Plany rozbudowy Auschwitz I

Początkowo składał się on z istniejących już 20 budynków więźniarskich oraz dwóch bloków administracyjnych SS. W 1941 r. rozpoczęto jego rozbudowę. Zaplanowano dwa kompleksy budynków mieszkalnych dla więźniów: 33 na terenie obozu macierzystego i 45 w dobudowanej części (przedłużenie obozu). Pomiędzy nimi miał znajdować się plac apelowy dla 30 tysięcy więźniów.

W pobliżu obozu miały też się znajdować osiedle mieszkaniowe dla SS, zabudowane domami jedno- i dwurodzinnymi z własnymi ogrodami. Planowano wybudowanie szkoły, przedszkola dla dzieci z ogródkiem, garaży, domu gościnnego i szpitala. Po przeciwnej stronie obozu miały być wzniesione koszary obejmujące: budynki mieszkalne, sztabowe, kasyno, garaże, rusznikarnie, warsztaty naprawcze, kryte ujeżdżalnie, hale i plac ćwiczeń oraz stajnie. Plany te zostały zrealizowane tylko częściowo.

Auschwitz II-Birkenau

Zaplanowany pierwotnie jako obóz dla sowieckich jeńców wojennych, ostatecznie stał się obozem koncentracyjnym dla więźniów różnych narodowości i ośrodkiem zagłady – powstały tam największe w okupowanej Europie urządzenia masowej zagłady – komory gazowe – gdzie naziści zamordowali większość z 1,1 mln deportowanych do Auschwitz Żydów.

Budowę obozu rozpoczęto w październiku 1941 r. w pobliżu wysiedlonej polskiej wsi Brzezinka (niem. Birkenau) i w odległości trzech km od istniejącego już od ponad roku obozu Auschwitz I.

Najwyższy stan liczebny obóz osiągnął latem 1944 r., kiedy w obozie Birkenau znajdowało się blisko 90 tysięcy więźniów (kobiet i mężczyzn oraz niewielka grupa dzieci): 68 tysięcy Żydów, 13 tysięcy Polaków, 8 tysięcy więźniów innych narodowości.

Od pierwszej połowy 1942 r., w ramach realizowanej przez władze Trzeciej Rzeszy całkowitej zagłady Żydów w Europie, w sąsiedztwie będącego w budowie obozu zaczęły funkcjonować urządzenia masowej zagłady. Początkowo były to dwie prowizoryczne komory gazowe, uruchomione w wyniku adaptacji na ten cel domów wysiedlonych z wsi Brzezinka Polaków. W drugiej połowie 1942 r. Niemcy rozpoczęli budowę kompleksu czterech wielkich komór gazowych i krematoriów, które oddane zostały do użytku w 1943 r.

Plany rozbudowy Birkenau

Pierwsze projekty i plany obozu przewidywały umieszczenie w obozie sto tysięcy ludzi. W 1942 r. koncepcja ta uległa zmianie i liczba więźniów, których planowano umieścić w Birkenau wzrosła do 200 tysięcy. Obóz miał się dzielić na cztery części zwane odcinkami budowlanymi: pierwszy z nich miał mieścić 20 tysięcy ludzi, a pozostałe trzy odcinki po 60 tysięcy ludzi. Cały obóz miał zajmować powierzchnię 175 hektarów.

Zamierzenia te zostały zrealizowane tylko częściowo. Powstały trzy z czterech odcinków budowlanych i ogółem – do wiosny 1944 r., kiedy prace konstrukcyjne zostały ostatecznie wstrzymane – na obszarze 140 hektarów wybudowano ponad 300 drewnianych baraków i budynków administracyjnych i gospodarczych, postawiono 16 km ogrodzenia z drutu kolczastego pod napięciem, położono kilkanaście kilometrów dróg oraz utworzono system rowów odwadniających o długości 13 km. Ponadto w maju 1944 r. oddano do użytku trzytorową bocznicę kolejową i rampę wyładowczą.

Auschwitz III-Monowitz

Początkowo był to jeden z podobozów Auschwitz, powstały w październiku 1942 r. na terenie wysiedlonej i zburzonej polskiej wsi Monowicach (niem. Monowitz), w odległości 6 km od Auschwitz I, w związku z budową przez niemiecką firmę – koncern IG Farbenindustrie – zakładu produkcji syntetycznej gumy i benzyny Buna-Werke.

Od listopada 1943 r. Monowitz został podniesiony do rangi obozu koncentracyjnego, któremu podlegały wszystkie „przemysłowe” podobozy istniejące w ramach kompleksu Auschwitz. Stan liczebny obozu stopniowo wzrastał: z ponad trzech i pół tysięcy w grudniu 1942 r. do ponad sześciu tysięcy w drugiej połowie roku następnego i ponad 11 tysięcy w lipcu 1944 r. (przede wszystkim Żydów). Więźniowie przetrzymywani byli w 60 barakach.

W styczniu 1945 r. większość więźniów ewakuowano pieszo do Gliwic, a następnie przewieziono ich koleją do obozów Buchenwald i Mauthausen. Więźniami obozu byli m.in. laureat pokojowej nagrody Nobla Elie Wiesel oraz znany pisarz włoski Primo Levi.

Obóz Auschwitz III-Monowitz był pierwszym z trzech głównych obozów kompleksu Auschwitz wyzwolonych przez żołnierzy Armii Czerwonej. Miało to miejsce w sobotę, 27 stycznia 1945 r. przed południem. W godzinach popołudniowych wyzwolone zostały obozy Auschwiz I i Auschwitz II-Birkenau.

Badacze Pisma Świętego, kategoria więźniów

Działalność Stowarzyszenia Badaczy Pisma Świętego została zakazana na terenie Trzeciej Rzeszy w 1933 r. z powodu wyznawanych przez jego członków zasad religijnych i pacyfistycznych poglądów, a także międzynarodowych powiązań tej organizacji. W rezultacie wielu z nich więziono w obozach koncentracyjnych. W Auschwitz osadzono łącznie blisko 400 członków Stowarzyszenia, z których część oznaczano w obozie fioletowym trójkątem naszytym na ubraniu więźniarskim, część zaś włączono do innych kategorii więźniów, przede wszystkim politycznych. W grupie tej najwięcej było Niemców, następnie Polaków, a także w mniejszej liczbie Holendrów, Jugosłowian, Rosjan i Czechów.

Odcinek budowlany

(niem. Bauabschnitt)

Termin, którym niemieccy architekci projektujący Birkenau określali główne sektory obozu, dzielące się na mniejsze części. Do wiosny 1944 r., kiedy wstrzymano prace budowlane, powstały trzy z czterech projektowanych odcinków budowlanych, obejmujące dziewięć obozów.

Odcinek BI. W pierwszej części odcinka (obóz BIb) w marcu 1942 r. umieszczono mężczyzn, a w drugiej, w sierpniu, kobiety (BIa). Od lipca 1943 r. odcinek BI stał się w całości obozem kobiecym.

Odcinek BII. Drugi odcinek budowlany składał się z siedmiu części-obozów, oddawanych do użytku sukcesywnie od marca 1943 r.:

1. marzec – tzw. obóz rodzinny dla Romów (Zigeunerlager, BIIe),

2. maj – obóz przejściowy dla Żydówek z Węgier (BIIc),

3 i 4. lipiec – obozy męski (BIId) i szpitalny (BIIf),

5. sierpień – obóz kwarantanny dla mężczyzn (BIIa),

6. wrzesień – tzw. obóz rodzinny dla Żydów z getta w Theresienstadt (BIIb),

7. grudzień – kompleks baraków magazynowych, w których przechowywano mienie zagrabione zamordowanym w komorach gazowych Żydów (BIIg, tzw. Kanada).

Odcinek BIII, tzw. Meksyk. W połowie maja 1944 r. umieszczono tam kobiety z transportów Żydów z Węgier (Sonderaktion „Ungarn”).

BIa

(niem. Bauabschnitt Ia – odcinek budowlany 1, część a)

Jeden z dziewięciu obozów wybudowanych przez Niemców w Birkenau, a zarazem jeden z trzech obozów dla kobiet. Pierwsze kobiety zostały osadzone na terenie obozu Auschwitz I w marcu 1942 r. W sierpniu tego roku zostały przeniesione do obozu BIa, sąsiadującego z obozem męskim BIb. W lipcu 1943 r., po przeniesieniu mężczyzn do obozu BIId, obóz kobiecy został powiększony na cały pierwszy odcinek budowlany. W sumie na odcinku BI wybudowano 60 baraków mieszkalnych, 10 baraków z umywalniami i latrynami, dwie kuchnie, dwie łaźnie i dwa magazyny.

Większość baraków obozu BIb zajmowały więźniarki pracujące w komandach pracujących na zewnątrz obozu, na terenie obozu BIa przebywały więźniarki zatrudnione wewnątrz obozu. Część baraków przeznaczono na obozowy szpital, gdzie regularnie przeprowadzano selekcje wśród chorych więźniarek. Dr Horst Schumann prowadził tam też eksperymenty sterylizacyjne. W obozie panowały złe warunki higieniczno-sanitarne spowodowane przepełnieniem w barakach oraz niedoborem wody, brakowało żywności.

W sierpniu 1944 r. na odcinku BI przebywało 23 tysiące kobiet. Wśród osadzonych przeważały Żydówki. Oprócz nich znajdowały się tam kobiety innych narodowości, głównie Polki, a także Rosjanki, Niemki (głównie więźniarki funkcyjne), Czeszki, Jugosłowianki i Francuzki. W obozie przebywały również dzieci żydowskie, polskie i białoruskie.

BIb

(niem. Bauabschnitt Ia – odcinek budowlany 1, część b)

Pierwszy spośród dziewięciu obozów wybudowanych przez Niemców w Birkenau. Przy jego konstrukcji, rozpoczętej w październiku 1941 r., zginęło kilka tysięcy sowieckich jeńców wojennych. Składał się z 15 baraków murowanych, wzniesionych przy wykorzystaniu cegieł i drewna pochodzącego ze zburzonych domów polskich chłopów wysiedlonych z okolicznych wsi i 12 baraków drewnianych. Na jego terenie znajdowała się także kuchnia, łaźnia, umywalnie i latryny.

Obóz zaczął funkcjonować w połowie marca 1942 r., kiedy przeniesiono do niego z Auschwitz I pozostających jeszcze przy życiu około 600 jeńców i najciężej chorych z obozowego szpitala. Zakwaterowano w nim także więźniów karnej kompanii, Sonderkommando oraz kilka tysięcy Żydów. W rezultacie głodu, wyniszczającej pracy i nadzwyczaj trudnych warunków bytowych (warunki życia) wśród więźniów panowała bardzo wysoka śmiertelność. Liczba zgonów nie uległa zmniejszeniu, gdyż pomimo oddania w tym czasie do użytku budynków łaźni, kuchni i baraków sanitarnych w Birkenau wybuchła epidemia tyfusu, która pociągnęła za sobą tysiące ofiar.

W obozie przebywało przeciętnie około 10 tysięcy więźniów, którzy w lipcu 1943 r. zostali przeniesieni do nowo wybudowanego obozu BII d. Opuszczone przez nich baraki zajęły więźniarki z obozu kobiecego (BIa).

BIIa

(niem. Bauabschnitt IIa – odcinek budowlany 2, część a)

Jeden z dziewięciu obozów wybudowanych przez Niemców w Birkenau, a zarazem jeden z trzech obozów męskich. Liczył 19 drewnianych baraków, z których trzy pełniły funkcje latryn i umywalni, a 16 służyło za baraki mieszkalne. Utworzony został w sierpniu 1943 r., miesiąc po powstaniu obozu męskiego BIId. Przebywali w nim więźniowie odbywający kwarantannę wejściową, trwającą zazwyczaj 3-4 tygodnie.

Stan liczbowy obozu podlegał częstym wahaniom: początkowo przebywało w nim ponad siedem tysięcy więźniów, natomiast wiosną 1944 r. zdarzały się okresy, w których było ich mniej niż tysiąc. Od kwietnia zaczęto tam również umieszczać wycieńczonych więźniów z transportów ewakuacyjnych z obozu na Majdanku, a potem także innych chorych.

Początkiem listopada 1944 r. obóz kwarantanny został zlikwidowany: więźniów zdrowych przeniesiono na odcinek BIId, a chorych do obozu szpitalnego BIIf.

BIIb

(niem. Bauabschnitt IIb – odcinek budowlany 2, część b)

Jeden z dziewięciu obozów wybudowanych przez Niemców w Birkenau, przeznaczony dla Żydów z getta w Theresienstadt, utworzony przypuszczalnie dla celów propagandowych. Wysyłana z niego przez więźniów korespondencja o narzuconej treści miała wprowadzić w błąd krewnych w getcie co do celu deportacji.

Podobnie jak w Zigeunerlager (BIIe) deportowanych umieszczono całymi rodzinami w obozie, jednak osobno zakwaterowano mężczyzn, a osobno kobiety z dziećmi. Wszelkie inne warunki życia były takie same jak w pozostałych obozach: głód, bicie, ciężka praca i ograniczony dostęp do wody.

Ogółem spośród około 46 tysięcy deportowanych z getta esesmani zarejestrowali w obozie około 18 tysięcy osób. Pierwszą selekcję przeprowadzono w marcu 1944 r. – zamordowano wtedy w komorach gazowych blisko 3,8 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci. Obóz został zlikwidowany w lipcu 1944 r., kiedy po kolejnej selekcji około trzech tysięcy mężczyzn i kobiet wysłano do innych obozów, a pozostałych siedem tysięcy zabito w komorach gazowych.

BIIc

(niem. Bauabschnitt IIc – odcinek budowlany 2, część c)

Jeden z dziewięciu obozów wybudowanych przez Niemców w Birkenau, wykorzystywany od maja 1944 r. jako tzw. obóz przejściowy dla Żydówek z Węgier. Kobiety te nie były oznaczane numerami obozowymi, oczekując na transport do innych niemieckich obozów koncentracyjnych. Podobnie jak zarejestrowani więźniowie cierpiały głód (durchfall, muzułman) i były narażone na selekcje. W październiku obóz został zlikwidowany, a przebywające w nim kobiety włączono do stanu obozu kobiecego.

BIId

(niem. Bauabschnitt IId – odcinek budowlany 2, część d)

Jeden z dziewięciu obozów wybudowanych przez Niemców w Birkenau, a zarazem jeden z trzech obozów męskich, istniejący od 1943 r. Powstał w lipcu, po przeniesieniu tam więźniów z obozu BIb. Oprócz niego mężczyźni przebywali też w obozach kwarantanny (BII a) i szpitala (BIIf). Więźniowie zajmowali 25 z 40 znajdujących się w obozie BIId drewnianych baraków. Przebywało w nim przeciętnie około 8-12 tysięcy mężczyzn, przeciętnie po 500 na barak. Dwa z nich, zajmowane przez więźniów karnej kompanii i Sonderkommando, były dodatkowo ogrodzone i odizolowane.

BIIe

(niem. Bauabschnitt IIe – odcinek budowlany 2, część e)

Tzw. Zigeunerlager (niem. obóz cygański). Utworzony został jako pierwszy z sześciu obozów, oddawanych stopniowo do użytku na tzw. drugim odcinku budowlanym Birkenau. Pierwsi Romowie zostali osadzeni w obozie w lutym 1943 r. Deportowanych umieszczano w barakach razem, całymi rodzinami.

Obóz składał się z 32 baraków mieszkalnych oraz budynków gospodarczych, umywalni i latryn. Jeden z baraków w został przeznaczony na pracownię dr. Josefa Mengele, w której przeprowadzał on eksperymenty medyczne.

Rodziny romskie nie były w obozie rozdzielane, więźniowie mogli nosić cywilną odzież i tylko część z nich była zmuszana do pracy. Jednak wobec głodowych racji żywnościowych, katastrofalnych warunków bytowych (higiena) i epidemii chorób zakaźnych (tyfus) śmiertelność w „obozie cygańskim” była bardzo wysoka i wynosiła ponad 60%.

Ogółem przez półtora roku istnienia obozu zarejestrowano w nim około 21 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci, z których 378 urodziło się w Birkenau. Nocą 2 sierpnia 1944 r. ostatnie trzy tysiące przebywających w nim jeszcze osób zostały zamordowane przez Niemców w komorach gazowych.

BIIf

(niem. Bauabschnitt IIf – odcinek budowlany 2, część f)

Obóz szpitalny, jeden z dziewięciu obozów w Birkenau, utworzony w lipcu 1943 r. Składał się z 17 drewnianych baraków oraz umywalni‑latryny. Chorzy więźniowie przebywali w oddziałach: chirurgicznym, wewnętrznym, skórnym i zakaźnym (tyfus). Najgorszą sławą cieszył się blok 12, w którym umieszczano chorych nierokujących nadziei na wyzdrowienie i gdzie odbywały się systematyczne selekcje do komór gazowych. Nadzór nad obozem sprawowali esesmani‑lekarze, w tym Josef Mengele. Dbali głównie o prowadzenie dokumentacji i sprawozdawczości, przeprowadzali też w blokach selekcje. W praktyce za organizację i poziom lecznictwa odpowiadał więzień lekarz, któremu podlegali lekarze i pielęgniarze w poszczególnych blokach. Pomimo ich starań wielu pacjentom nie można było przyjść z pomocą z powodu niewystarczającej ilości leków.

Najwyższy stan liczbowy obóz osiągnął w grudniu 1943 r. – 2,7 tysięcy więźniów. Wielu z nich przebywało jeszcze w Birkenau w chwili rozpoczęcia ewakuacji (Marsze Śmierci) w styczniu 1945 r.

BIIg

(niem. Bauabschnitt IIg – odcinek budowlany 2, część g)

Jeden z dziewięciu obozów w Birkenau, służący jako magazyn do składowania zagrabionego mienia Żydów, ofiar zagłady. Pierwszy tego typu magazyn (zwany w żargonie obozowym Kanada I), powstał latem 1942 r. obok budowanej między obozami Auschwitz I i Birkenau fabryki Niemieckich Zakładów Wyposażenia DAW (firmy niemieckie). W grudniu 1943 r. na terenie obozu Birkenau, w pobliżu jednej z komór gazowych, oddano do użytku o wiele większy kompleks 30 baraków magazynowych (Kanada II).

Składowano tam głównie bagaż przywożonych od wiosny 1944 r. Żydów z Węgier (Sonderaktion „Ungarn”) i z getta Litzmannstadt. W szczytowym okresie w obu Kanadach zatrudnionych było – bezpośrednio przy przenoszeniu z ciężarówek i sortowaniu mienia – około dwóch tysięcy więźniów i więźniarek, ponadto przy zbieraniu waliz oraz innych przedmiotów z wagonów kolejowych i z rampy pracowało osobne „komando porządkowe”.

Praca w Kanadzie była w obozie uważana za jedną z najlepszych, obok pracy w kuchni i w magazynach żywnościowych. Stąd zapewne powstała potoczna nazwa komanda – Kanada kojarzyła się wówczas z krajem dobrobytu, w którym żyje się w sytości i dostatku.

BIII

Tzw. trzeci odcinek budowlany obozu Birkenau, zwany w gwarze obozowej Meksykiem. Planowano umieścić tam 60 tysięcy więźniów. Budowę odcinka rozpoczęto w połowie 1943 r. i do stycznia 1944 r. ze 188 planowanych baraków wzniesiono tylko 32, a kolejnych 35 znajdowało się w fazie montażu lub wyposażania.

Na przełomie marca i kwietnia 1944 r. podjęto decyzję o wstrzymaniu prac budowlanych. Gdy w połowie maja zaczęto w nim umieszczać Żydówki z Węgier (Sonderaktion „Ungarn”), brakowało kuchni, umywalni i latryn, a w wielu barakach mieszkalnych nie było prycz. Więźniarkom wydano potargane letnie sukienki, niektóre chodziły niemal nago, okryte łachmanami i strzępami koców. Z tych zapewne powodów wzięła się nazwa odcinka – przedwojenna prasa kształtowała obraz Meksyku jako kraju niespokojnego, ubogiego, o zdezorganizowanej administracji.

W związku ze napływem transportów z Węgier, Litzmannstadt, Płaszowa i ewakuowanych obozów pracy z jednej strony, a jednocześnie wywożeniem kobiet do obozów koncentracyjnych w Rzeszy i selekcji z drugiej, stan obozu podlegał znacznym wahaniom, sięgając zazwyczaj kilkanaście tysięcy kobiet.

W początkach października 1944 r. obóz zlikwidowano, a pozostające tam więźniarki przeniesiono do obozu kobiecego (BIa).

Biały Domek

(Bunkier nr 2)

Druga, po tzw. Czerwonym Domku, komora gazowa uruchomiona w pobliżu będącego w budowie obozu Birkenau. Decyzję o przekształceniu w miejsce mordu kolejnego budynku, domu mieszkalnego wysiedlonych stamtąd Polaków, podjęto w czerwcu 1942 r., w wyniku napływu dużej liczby transportów Żydów skazanych przez Niemców na zagładę.

Ściany budynku pokryte były tynkiem, stąd też nazwano go Białym Domkiem. Wnętrze podzielono na cztery komory gazowe, o łącznej powierzchni około 120 m2. System zewnętrznych drzwi i otworów wrzutowych Cyklonu B był taki sam jak w Czerwonym Domku.

Na przełomie kwietnia i maja 1943 r. komory gazowe Białego Domku zostały unieruchomione; ponownie zaczęto je wykorzystywać z chwilą przybycia transportów z Węgier w maju 1944 r. (Sonderaktion „Ungarn”). Późną jesienią, kiedy zakończono w Birkenau akcję zagłady, budynek rozebrano. Do dziś w miejscu tym zachowały się ślady fundamentów komór gazowych.

Biegunka

(niem. Durchfall)

Objaw choroby głodowej, na którą cierpiała większość więźniów Auschwitz. Jej przyczyną był znaczny spadek poziomu białka i innych składników odżywczych w organizmie oraz działania toksyn wywołanych rozpadem tkanek. Toksyny te z kolei przyczyniały się do powstania zmian zapalno‑martwiczych w jelicie i w efekcie do trudnego do powstrzymania stolca. Więźniowie cierpiący na biegunkę mieli liczne wypróżnienia w ciągu doby, co zmuszało ich do załatwiania się w trakcie pracy. Z tego powodu byli szykanowani przez esesmanów i więźniów funkcyjnych, tym bardziej że nie mogąc na czas załatwić potrzeby, chodzili brudni i cuchnący. Powodowało to również nieprzyjazne reakcje ze strony współwięźniów. Ponieważ leki na biegunkę, tabletki węgla lub tanalbiny, były reglamentowane przez lekarzy SS w obozowym szpitalu, cierpiący na nią starali się leczyć samodzielnie, stosując kilkudniową ścisłą głodówkę lub jedząc zwęglony chleb albo zwęglone kawałki drewna. Jeśli nie udało im się powstrzymać biegunki, proces wyniszczenia organizmu szybko postępował, powodując tzw. zmuzułmanienie i ostatecznie śmierć.

Birkenau, Auschwitz II

Budowę obozu rozpoczęto w październiku 1941 r. w pobliżu wysiedlonej polskiej wsi Brzezinka (niem. Birkenau) i w odległości trzech km od istniejącego już od ponad roku obozu Auschwitz I.

Plany rozbudowy Birkenau

Blok 10

Blok więźniarski w Auschwitz I, w którym od kwietnia 1943 r. umieszczono stację doświadczalną ginekologa Carla Clauberga. Przebywało w nim do czterystu Żydówek, na których przeprowadzał on eksperymenty sterylizacyjne. W ewidencji obozowej były one oznaczone oficjalnie jako „więźniarki dla celów doświadczalnych”. Część kobiet zmarła w ich trakcie, wiele było specjalnie uśmiercanych na potrzeby sekcji zwłok. Okna budynku wychodzące na dziedziniec, gdzie znajdowała się Ściana Śmierci, były na stałe przysłonięte, aby uniemożliwić więźniarkom obserwację wykonywanych tam egzekucji. W maju 1944 r. stację doświadczalną przeniesiono do tzw. Lagererweiterung.

Blok 11

Budynek w Auschwitz I, w którym na parterze i piętrze, w różnych okresach, osadzani byli: więźniowie karnej kompanii, tzw. więźniowie policyjni, nowo przybyli do obozu przebywający na tzw. kwarantannie wejściowej oraz więźniowie oczekujący na zwolnienie. Od 1943 r. w jednej z sal na parterze odbywały się posiedzenia sądu doraźnego. W podziemiach osadzano więźniów, kobiety i mężczyzn, podejrzewanych m.in. o: działalność w ruchu oporu, kontakty z ludnością cywilną czy próbę ucieczki. W celach umieszczano również więźniów skazanych na śmierć głodową w odwecie za ucieczkę współwięźnia. Na początku września 1941 r. esesmani przeprowadzili w podziemiach bloku pierwszą próbę masowego mordowania przy użyciu Cyklonu B. Ofiarami zbrodni byli sowieccy jeńcy wojenni i chorzy polscy więźniowie wyselekcjonowani z obozowego szpitala. Na dziedzińcu bloku przeprowadzane były egzekucje przez rozstrzelanie (Ściana Śmierci) i powieszenie. W bloku i na dziedzińcu wykonywano też kary słupka.

Blokowy

Stanowisko w tzw. samorządzie więźniarskim zajmowane przez więźnia, do którego obowiązków należało utrzymanie porządku i dyscypliny w bloku, rozdział żywności oraz prowadzenie ewidencji więźniów. Blokowi posiadali niemal nieograniczoną władzę nad więźniami, co najczęściej przejawiało się w bezustannym ich popędzaniu, biciu i wymierzaniu arbitralnie ordynowanych kar. Zajmowali oddzielny pokój, który, jak na warunki obozowe, był „luksusowo” wyposażony w osobne łóżko z prześcieradłem, poduszką i kołdrą oraz szafkę na odzież i różne drobiazgi. Jego sprzątaniem zajmowali się młodociani więźniowie zwani „piplami”, których blokowi zmuszali niekiedy do świadczenia usług seksualnych. Blokowi wyróżniali się czarną kurtką, wysokimi butami i opaską na rękawie z nazwą funkcji. W pierwszym okresie istnienia obozu blokowymi byli niemal wyłącznie niemieccy kryminaliści, potem jednak również Polacy, a także Żydzi. Wówczas to częściej zdarzali się wśród blokowych osobnicy mniej brutalni lub wręcz starający się chronić podległych więźniów i sprawiedliwie korzystać z posiadanej władzy.

Bombardowania

Celem alianckich nalotów nigdy nie stały się komory gazowe i krematoria obozu Auschwitz II-Birkenau, pomimo przekazywanych przez polski ruch oporu meldunków o ich istnieniu. Kilkakrotnie natomiast lotnictwo amerykańskie dokonało nalotów na instalacje petrochemiczne fabryki IG Farben, znajdującej się w odległości siedmiu kilometrów od Auschwitz. Po raz pierwszy fabryka została zbombardowana w maju 1943 r. Od wiosny 1944 r. obozy Auschwitz znalazły się w zasięgu amerykańskich bombowców, startujących z lotnisk we Włoszech. Samoloty rozpoznawcze, których głównym zadaniem było sfotografowanie zakładów chemicznych, wykonały wiele zdjęć, na których m.in. widoczne są komory gazowe Birkenau. Pierwszy większy nalot na fabrykę miał miejsce w sierpniu 1944 r., kiedy 127 amerykańskich bombowców typu B‑17 zrzuciło na instalacje IG Farben 1336 bomb. Ten i kolejne ataki uszkodziły poważnie fabrykę i spowodowały, że do wkroczenia oddziałów Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. Niemcy nie zdołali rozwinąć produkcji na szerszą skalę. Niektóre bomby eksplodowały z dala od fabryki, w tym na terenie obozów kompleksu Auschwitz, powodując śmiertelne ofiary wśród więźniów i esesmanów.

Bunty

Karna kompania, Sonderkommando, Ucieczki

Cyklon B

Pestycyd produkowany przez firmę Degesch, początkowo używany w obozie tylko do tępienia insektów. Od końca lata 1941 r. stosowany był sporadycznie do uśmiercania więźniów obozu Auschwitz I i sowieckich jeńców wojennych, a od wiosny 1942 r. regularnie do mordowania Żydów w komorach gazowych Birkenau. Miał postać grudek ziemi okrzemkowej nasączonej cyjanowodorem, który uwalniał się pod wpływem odpowiednio wysokiej temperatury (około 27º C) i przechodził w postać gazową. W wyniku jego użycia dochodziło do tzw. wewnętrznego uduszenia ofiar poprzez blokadę wymiany tlenu z czerwonych krwinek oraz zakłócenie oddychania tkankowego. W latach 1942‑1944 r. do Auschwitz trafiło co najmniej 25 ton Cyklonu B. Według powojennych zeznań Rudolfa Hössa do zamordowania półtora tysiąca osób potrzeba było 5-7 kg pestycydu.

Czerwony Domek

(Bunkier nr 1)

Komora gazowa uruchomiona pod koniec marca 1942 r. w domu wysiedlonej polskiej rodziny, w pobliżu będącego w budowie obozu Birkenau. Ceglany, nieotynkowany budynek od koloru murów zwany był Czerwonym Domkiem. W trakcie prac adaptacyjnych wyburzono wewnątrz kilka ścian, pozostawiając dwa pomieszczenia, wstawiono hermetyczne drzwi, zamurowano okna i wybito otwory wrzutowe na Cyklon B.

Powierzchnia obu komór gazowych przekraczała 80 m2 i według zeznań Rudolfa Hössa można w nich było stłoczyć około 800 osób. Początkowo mordowano w nich głównie Żydów z Sosnowca i okolicznych gett oraz chorych więźniów z obozowego szpitala, później także Żydów z innych rejonów Polski, Słowacji oraz z krajów Europy Zachodniej. Ciała zamordowanych więźniowie Sonderkommando przewozili wagonikami kolejki wąskotorowej do masowych grobów znajdujących się na skraju pobliskiego lasu, od sierpnia zaś spalali je w wykopanych tam dołach (doły spaleniskowe).

Komory gazowe w Czerwonym Domku funkcjonowały do wiosny 1943 r., kiedy naziści uruchomili większe komory gazowe wraz z krematoriami. Budynek zburzono, a teren splantowano, wybierając nawet cegły z fundamentów.

Doły Spaleniskowe

Po rozpoczęciu w Auschwitz w 1942 r. masowej zagłady Żydów zwłoki zamordowanych początkowo zakopywane były w masowych grobach na obrzeżach obozu Birkenau. Polecenie ich odkopania i spalenia wydał Heinrich Himmler w czasie wizyty w Auschwitz w lipcu 1942 r.

Jako opał wykorzystywano początkowo dostępne w pobliżu obozu drewno pochodzące z rozbieranych domów wysiedlonych polskich chłopów, później zaczęto sprowadzać gałęzie i drewno odpadowe ciężarówkami z okolicznych lasów.

Do końca roku spopielono w ten sposób około 107 tysięcy zwłok. Wiosną 1943 r., wraz z oddawaniem do użytku krematoriów, wykorzystanie dołów spaleniskowych zostało ograniczone. Na szerszą skalę do spalania zwłok w ten sposób powrócono wiosną i latem 1944 r. w czasie tzw. Sonderaktion „Ungarn” oraz likwidacji getta Litzmannstadt.

Durchfall

Dzieci

Już od 1940 r. wśród dorosłych Polaków przywożonych do Auschwitz znajdowały się nieliczne dzieci. Na przełomie 1942/1943 r. skierowano do obozu, wraz z dorosłymi, dzieci z Zamojszczyzny, a w 1944 r. z objętej powstaniem Warszawy. Od 1942 r. do Auschwitz, wraz z rodzinami, deportowane były żydowskie dzieci, których zdecydowaną większość kierowano po selekcji na śmierć w komorach gazowych. Sporadycznie wybierano kilkunastoletnie dziewczęta czy chłopców i umieszczano w obozie. Przez jakiś czas dzieci z getta Theresienstadt przebywały wraz z rodzinami w tzw. obozie rodzinnym (BIIb) w Birkenau. Podobnie dzieci romskie przebywały razem z rodzicami w Zigeunerlager. Ostatecznie oba obozy zostały zlikwidowane, a pozostałe jeszcze przy życiu małe dzieci zamordowano. W latach 1943‑1944 do Auschwitz deportowano, wraz z dorosłymi, również dzieci z okupowanych terenów Związku Sowieckiego, głównie z Białorusi.

Do połowy 1943 r. wszystkie dzieci urodzone w Auschwitz były mordowane, najczęściej zastrzykiem fenolu lub topione. Później przy życiu pozostawiano noworodki nieżydowskie, które rejestrowano w obozie jako nowo przybyłe. Z powodu złych warunków panujących w obozie większość szybko umierała. Dzieci urodzone przez Żydówki były mordowane do końca października 1944 r., gdy władze SS podjęły decyzję o zaprzestaniu masowego uśmiercania Żydów.

Z zachowanych dokumentów wynika, że w obozie urodziło się co najmniej 700 dzieci. Na podstawie szacunkowych danych przyjmuje się, że do Auschwitz deportowanych zostało ponad 230 tysięcy dzieci i młodocianych, z których około 216 tysięcy stanowili Żydzi, 11 tysięcy Romowie, około trzy tysiące Polacy, ponad tysiąc Białorusini oraz kilkuset Rosjanie, Ukraińcy i inni. Ogółem w obozie zarejestrowano około 23 tysięcy dzieci i młodocianych, z których w styczniu 1945 r. na terenie Auschwitz oswobodzono około 700.

Egzekucje

W Auschwitz przeprowadzane były egzekucje więźniów osadzonych w obozie jako zakładnicy lub skierowanych do niego przez gestapo z przyczyn politycznych. Uśmiercani byli również więźniowie osadzeni w celach obozowego więzienia (Blok 11), m.in. za działalność w obozowym ruchu oporu lub pojmani podczas ucieczki. Przeprowadzano także egzekucje Polaków niezarejestrowanych w obozie, skazanych na śmierć przez sądy doraźne.

Kary śmierci wykonywane były przez: rozstrzelanie, powieszenie, zagazowanie lub zagłodzenie. Początkowo więźniowie, głównie Polacy, a także sowieccy jeńcy wojenni, byli rozstrzeliwani przez pluton egzekucyjny. W latach 1941-1943 większość egzekucji odbywała się przed tzw. Ścianą Śmierci. W 1944 r. odbywały się one w Birkenau, w budynkach krematoryjnych lub w ich pobliżu, gdzie np. w październiku 1944 r. esesmani zastrzelili 200 żydowskich więźniów po buncie Sonderkommando.

Szacuje się, że w wyniku egzekucji przez rozstrzelanie straciło życie około pięć i pół tysiąca więźniów osadzonych w obozowym więzieniu i tzw. więźniów policyjnych, skazanych na śmierć przez sąd doraźny. Znaczna, ale bliżej nieokreślona jest liczba więźniów skierowanych na rozstrzelanie wprost z obozu, a także jeńców sowieckich oraz Polaków przywożonych spoza Auschwitz.

Przez zagazowanie zamordowano m.in. około dwa tysiące sowieckich jeńców wojennych, około 320 więźniów karnej kompanii po próbie zbiorowej ucieczki i kilkuset Polaków skazanych na śmierć przez sąd doraźny gestapo.

Egzekucje przez powieszenie wykonywane były zwykle w czasie apeli w celu zastraszenia więźniów. W największej publicznej egzekucji, w lipcu 1943 r., Niemcy powiesili dwunastu Polaków z komanda mierników w ramach represji po ucieczce współwięźniów. Ostatnia egzekucja przez powieszenie odbyła się na terenie tzw. przedłużenia obozu 6 stycznia 1945 r. Życie straciły wówczas cztery Żydówki oskarżone o dostarczenie więźniom Sonderkommando materiałów wybuchowych, użytych przez nich w czasie buntu.

Władze obozowe skazywały też więźniów na śmierć przez zagłodzenie. Karę tę stosowano po ucieczkach, a podlegali jej więźniowie wybrani z tego bloku lub komanda, z którego pochodził uciekinier.

Eksperymenty medyczne

W Auschwitz prowadzone były przez lekarzy SS na więźniach i więźniarkach, głównie żydowskich. Wiele zabiegów przeprowadzano bez znieczulenia, w sposób powodujący u ofiar ból, nie troszcząc się o ich dalszy los. Wielu z nich, okaleczonych i chorych, jako niezdolnych do pracy, skierowano do komór gazowych. Eksperymenty były przeprowadzone na zlecenie SS, Wehrmachtu, niektórych niemieckich koncernów, miały także służyć samym lekarzom w rozwoju ich kariery.

Najwięcej ofiar pociągnęły za sobą eksperymenty dokonywane przez Josefa Mengele oraz Carla Clauberga. Nad opracowaniem metod masowej sterylizacji pracował Horst Schumann, który wykorzystywał w tym celu silne dawki promieniowania rentgenowskiego. Kilku lekarzy SS, w tym zwłaszcza Helmuth Vetter, Friedrich Entress, Werner Rohde, Hans König i Bruno Weber, podawało chorym więźniom leki niewprowadzone jeszcze do użytku, aby ocenić tolerancję na nie i skuteczność dawkowania. W rezultacie u pacjentów występowały często krwawe wymioty, bolesne biegunki i zaburzenia krążenia. W przypadku śmierci więźnia wykonywano sekcję zwłok w celu stwierdzenia ewentualnych zmian w narządach wewnętrznych, wskazujących na działanie podanych leków. Vetter i Entress zakażali ponadto zdrowych więźniów tyfusem, aby ustalić okres inkubacji oraz określić zjadliwość szczepów bakterii w różnych fazach choroby.

Badania nad zmianami w organizmie ludzkim spowodowanymi głodem prowadził Johann Paul Kremer. Wybierał skrajnie wycieńczonych więźniów w różnych okresach choroby głodowej, przeprowadzał z nimi wywiad medyczny, kazał ich fotografować, a następnie mordować. Po zgonie ze zwłok pobierano wycinki wątroby, śledziony oraz trzustki i zabezpieczano jako preparaty anatomiczne.

Eksperymenty przeprowadzał także Emil Kaschub, którego zadaniem było ustalenie, jakie objawy występują w wyniku połykania lub wcierania w skórę przez niemieckich żołnierzy-symulantów różnych substancji, powodujących zmiany chorobowe i mających uchronić ich przed skierowaniem na front. Ofiarą jego badań padło kilkudziesięciu Żydów, u których spowodował stany zapalne, zmiany ropne i trudno gojące się owrzodzenia, prowadzące do martwicy tkanek.

Eksperymenty sterylizacyjne

Dr Carl Clauberg

Opracowana przez niego w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz metoda bezoperacyjnej masowej sterylizacji polegała na wprowadzaniu do kobiecych narządów rodnych drażniącego środka chemicznego, wywołującego ich ostry stan zapalny, w którego następstwie po upływie kilku tygodni następowało zarośnięcie jajowodów, a tym samym ich niedrożność.

O postępie i wynikach eksperymentów informowany był na bieżąco Heinrich *Himmler. W czerwcu 1943 r. Clauberg pisał:

„Obmyślona przeze mnie metoda bezoperacyjnego przeprowadzania sterylizacji kobiet jest już prawie całkowicie opracowana [...]. Jeśli chodzi o pytanie skierowane do mnie przez pana Reichsführera, w jakim czasie będzie możliwe wysterylizowanie w ten sposób tysiąca kobiet, to dzisiaj mogę na nie udzielić, zgodnie z przewidywaniem, następującej odpowiedzi: gdy badania prowadzone przeze mnie będą dawały dalej takie wyniki jak dotychczas, a nie ma żadnych podstaw do przyjęcia, by tak nie było, to w niedługim czasie będę mógł zameldować, że jeden wprawiony lekarz w odpowiednio urządzonej placówce i przy pomocy dziesięciu osób personelu pomocniczego będzie mógł najprawdopodobniej przeprowadzić w ciągu jednego dnia sterylizację kilkuset, a nawet tysiąca kobiet”.

Dr Horst Schumann

Także w 1942 r. eksperymenty sterylizacyjne w Auschwitz rozpoczął dr Horst Schumann, były kierownik zakładów eutanazyjnych w Grafeneck i Sonnenstein. Podobnie jak Clauberg dążył do wyszukania najbardziej dogodnego sposobu masowej sterylizacji „metodą naukową”.

Kilkudziesięcioosobowe grupy więźniów poddawano eksperymentom sterylizacyjnym polegającym na naświetlaniu promieniami Roentgena, u mężczyzn jąder, a u kobiet jajników. W następstwie naświetleń w okolicy podbrzusza występowały ciężkie rany oparzeniowe i popromienne zapalenia oraz trudno gojące się zmiany ropne.

Wynik eksperymentów sterylizacyjnych za pomocą naświetleń promieniami Roentgena okazał się niezadowalający. W pracy O oddziaływaniu promieni Roentgena na ludzkie gruczoły rodne, napisanej w oparciu o przeprowadzone w Auschwitz eksperymenty, przesłanej Himmlerowi w kwietniu 1944 r., Schumann opowiedział się za operacyjną metodą kastracji, jako pewniejszą i szybszą.

Firmy niemieckie

We współpracę z Auschwitz zaangażowanych było prawie dwa tysiące niemieckich przedsiębiorstw. Wiele firm zatrudniało bezpośrednio więźniów na miejscu lub w podobozach, ewentualnie podnajmowało ich podwykonawcom – np. IG Farben „użyczała” więźniów co najmniej 81 przedsiębiorstwom budowlanym. Inne firmy dostarczały dla obozu produkty i materiały eksploatacyjne, wykonywały specjalistyczne prace remontowo‑budowlane. Były wśród nich firmy znane, jak Osram – dostarczająca żarówki do lamp zamontowanych na obozowym ogrodzeniu, czy Siemens – zaopatrująca obóz w różnego rodzaju osprzęt elektryczny, lecz większość stanowiły drobne firmy handlowe, hurtownie, drogerie i sklepy, prowadzące działalność głównie na terenie Górnego i Dolnego Śląska.

Wiedzę o tym, co działo się w Auschwitz, posiadała część firm. Na pewno należała do nich Topf und Söhne, projektująca i dostarczająca części do pieców krematoryjnych, a zapewne też Tesch und Stabenow GmbH, dostarczająca Cyklon B, oraz właściciele i pracownicy firm zaangażowanych w budowę krematoriów i komór gazowych: Josef Kluge z Gliwic, Schlesische Industriebau Lenz u. Co. z Wrocławia czy też Huta Hoch u. Tiefbau AG z Katowic i wiele innych.

Flegmona

Ostre ropne zapalenie śródtkankowe objawiające się gorączką, silnymi bólami i obrzękiem. Schorzenie masowo występujące wśród więźniów Auschwitz, wywołane – przy ogólnym wyczerpaniu i awitaminozie (Muzułman) – brakiem zdolności organizmu do zwalczania infekcji bakteryjnych powstałych wskutek drobnych skaleczeń, otarć stóp itp. Nieleczone flegmony powodowały często ogólne zakażenia i zgon. Aby kuracja była skuteczna, należało naciąć ropień, oczyścić ranę oraz założyć sterylne bandaże i dreny, co w warunkach obozowych było zazwyczaj niemożliwe. Więźniowie starali się radzić sobie sami, przecinając obrzękłą skórę kawałkami zaostrzonej blachy. Dopiero w późniejszych latach, gdy warunki w obozowych szpitalach uległy pewnej poprawie, więźniowie lekarze zaczęli dokonywać tego typu zabiegów na większą skalę.

Frauenlager (BIa)

(niem. Bauabschnitt Ia – odcinek budowlany 1, część a)

Funkcyjni więźniowie

Blokowy, Kapo

Grabież mienia

W pierwszym okresie istnienia Auschwitz mienie więźniów, podobnie jak w innych niemieckich obozach koncentracyjnych, trafiało do depozytu i było im zwracane w chwili ewentualnego zwolnienia z obozu, a w przypadku śmierci odsyłane rodzinie. Od stycznia 1943 r. wszystkie rzeczy pozostałe po Żydach, Polakach i obywatelach sowieckich osadzonych w obozach koncentracyjnych zaczęły być konfiskowane; rok później konfiskatę rozszerzono również na rzeczy Romów.

Odzież kierowano na ogół do ponownego wykorzystania w przemyśle tekstylnym, odbiorcą dewiz i kosztowności był Bank Rzeszy. Największe nasilenie grabieży miało miejsce w czasie masowych deportacji Żydów, kierowanych do Auschwitz na zagładę. Zwłokom zagazowanych obcinano włosy, ściągano z nich biżuterię i wyrywano złote zęby (złoto dentystyczne). Bagaże ofiar trafiały do magazynów Kanady. Znoszona odzież i buty były częściowo wykorzystywane przez więźniów lub przesyłane jako surowiec dla zakładów przemysłowych. Lekarstwa przekazywano głównie do szpitali SS. Żywność, w zależności od jakości, trafiała do kuchni esesmańskich lub więźniarskich. Znajdujące się w dobrym stanie ubrania, obuwie i rzeczy codziennego użytku przekazywano dla ludności niemieckiej.

Higiena

Esesmani oraz więźniowie funkcyjni zwracali uwagę na wygląd i stan czystości więźniów. Brudna odzież, nieumyte ciało lub nieogolona twarz stawały się często pretekstem do wymierzania kar. Z powodu złych warunków sanitarnych w obozie utrzymanie czystości i schludnego wyglądu było dla większości więźniów bardzo trudne. Niewielka liczba urządzeń sanitarnych w stosunku do liczby więźniów, zwykle około 600‑750 na barak, powodowała, że możliwość korzystania z nich była ograniczona. Dostęp do obiektów sanitarnych limitowali też więźniowie funkcyjni, którzy z reguły pozwalali korzystać z ubikacji i umywalni tylko przez kilka minut przed pójściem do pracy i po powrocie z niej.

Ograniczone możliwości umycia się i wyprania odzieży oraz przepełnienie w barakach powodowały, że plagą były przenoszące tyfus wszy. Choć w obozie istniały łaźnie, to jednak więźniowie korzystali z nich nieregularnie, na ogół w ramach tzw. generalnego odwszenia. Przed kąpielą musieli rozebrać się i oddać do dezynfekcji odzież, na którą, bez względu na warunki pogodowe, oczekiwali nago, zwykle na zewnątrz baraków. Dla wielu z nich stało się to przyczyną chorób i śmierci.

Himmler, Heinrich

(1900-1945)

Z ruchem nazistowskim związał się niemal od początków jego istnienia; brał udział w puczu monachijskim w 1923 r., dwa lata później wstąpił do SS, a w 1929 r., jako zaufany Hitlera, został jej przywódcą. Zdobywał coraz większe wpływy w aparacie partyjno‑państwowym, obejmując m.in. stanowiska szefa niemieckiej policji i ministra spraw wewnętrznych. Był jednym z głównych odpowiedzialnych za stworzenie systemu państwowych obozów koncentracyjnych oraz zagładę Żydów w okresie drugiej wojny światowej.

Dwukrotnie przeprowadził inspekcję Auschwitz: w marcu 1941 r., kiedy zatwierdził decyzję o rozbudowie obozu i utworzeniu tzw. strefy interesów, oraz w lipcu 1942 r., kiedy obserwował proces mordowania w tzw. Białym Domku Żydów deportowanych z Holandii.

Homoseksualni więźniowie, kategoria

W Auschwitz osadzono mniej niż stu mężczyzn uznanych za homoseksualistów. Byli to więźniowie narodowości niemieckiej, oznakowani różowym trójkątem, aresztowani na podstawie paragrafu 175 niemieckiego kodeksu karnego. Większość z kilkudziesięciu tysięcy homoseksualistów aresztowanych przez nazistów przed wojną trafiła do obozów koncentracyjnych takich jak: Dachau, Sachsenhausen czy Flossenbürg. W obozach założonych podczas wojny, kiedy ich prześladowania w Niemczech zelżały, więźniów tej kategorii było stosunkowo niewielu.

O ich zachowaniu w obozie byli więźniowie wypowiadali się zazwyczaj negatywnie, co mogło być po części spowodowane powszechnymi wówczas uprzedzeniami. Zdarzało się także, iż mylono ich z innymi niemieckimi więźniami: kryminalnymi i aspołecznymi funkcyjnymi, którzy nieraz zmuszali młodych chłopców (młodociani) do świadczenia im usług seksualnych.

Höss, Rudolf

(1900-1947)

Założyciel i pierwszy komendant Auschwitz. W 1922 r. wstąpił do NSDAP, a w 1933 r. do SS. W maju 1940 r. został mianowany komendantem nowo utworzonego obozu koncentracyjnego Auschwitz. W ciągu trzech lat doprowadził do stworzenia największego ośrodka zagłady Żydów oraz największego kompleksu nazistowskich obozów koncentracyjnych, którego więźniów wynajmował firmom niemieckim.

Podczas służby w Auschwitz, wraz z żoną i pięciorgiem dzieci zajmował willę, którą od drutów obozowych dzieliło 30 metrów, a od komina krematoryjnego 170 metrów. Pasjonował się hodowlą koni. Aresztowany w marcu 1946 r. w Niemczech, gdzie się ukrywał, był świadkiem w jednym z procesów norymberskich. Ekstradowany do Polski w maju 1946 r., został skazany na karę śmierci przez Najwyższy Trybunał Narodowy w Warszawie. Wyrok wykonano przez powieszenie w kwietniu 1947 r., pomiędzy krematorium i domem, w którym mieszkał w czasie wojny. Szubienica, na której wykonano wyrok, nadal stoi na terenie Miejsca Pamięci Auschwitz.

IG Farben

Niemiecki koncern chemiczny powstały w 1925 r. w wyniku fuzji kilku najbardziej znaczących na rynku firm, m.in. Bayer, Agfa i BASF. W latach 30. XX w., dzięki opracowaniu nowoczesnych technologii i państwowym subwencjom, niemalże zmonopolizował wytwarzanie wielu produktów ważnych dla gospodarki wojennej III Rzeszy. Wśród nich największe znaczenie miały paliwa płynne oraz kauczuk syntetyczny, których nie można było sprowadzać do Niemiec po wybuchu wojny i odcięciu linii komunikacyjnych z krajami zamorskimi. Koncern był jednym z inicjatorów zatrudnienia na masową skalę więźniów obozów koncentracyjnych – przede wszystkim Auschwitz (Auschwitz III) – i domagał się od władz SS utrzymania ich zdolności do pracy, głównie poprzez wymianę chorych (selekcje) i osłabionych na zdrowych i silnych, z nowo przybyłych do obozu transportów. Po zakończeniu wojny niektórzy członkowie kierownictwa IG Farben byli sądzeni przed amerykańskim trybunałem wojskowym w Norymberdze, otrzymując wyroki do ośmiu lat więzienia, lecz na początku lat 50. wszystkich skazanych w procesie zwolniono.

Informowanie świata o zbrodniach w Auschwitz

Pomoc więźniom, Raporty uciekinierów

Kanada (BIIg)

(niem. Bauabschnitt IIg – odcinek budowlany 2, część g)

Kapo

W tzw. samorządzie więźniarskim określenie więźnia nadzorcy komanda. Etymologię tej nazwy wywodzi się zazwyczaj od włoskiego słowa „capo” – głowa, szef. Odpowiadając za dyscyplinę i utrzymanie tempa pracy podległych więźniów, kapo posiadał praktycznie nieograniczoną władzę, a zatem mógł ich dowolnie karać, popędzać kijem, a nawet zabijać. Wielu kapo odznaczało się szczególnym okrucieństwem, mającym na celu zastraszenie i sterroryzowanie więźniów. Do ich obowiązków należał ponadto nadzór nad formowaniem komand, składanie meldunków o stanie liczbowym oraz zapobieganie ucieczkom. Po powrocie więźniów do obozu i apelu wieczornym ich rolę przejmowali blokowi. Kapo mieszkali oddzielnie, zazwyczaj wraz z innymi uprzywilejowanymi więźniami.

Karna kompania

(niem. Strafkompanie)

Karna kompania męska została utworzona w Auschwitz w sierpniu 1940 r. Osadzenie w niej, kończące się często śmiercią ukaranego, uważane było przez więźniów za jeden z najsurowszych środków represyjnych. Powodami skierowania do karnej kompanii były m.in.: kontakty z ludnością cywilną, próba ucieczki, posiadanie dodatkowej żywności, odzieży, lub też zbyt powolna – według esesmana czy kapo – praca. Więźniowie tego komanda byli izolowani od innych. W czerwcu 1942 r. osadzeni w karnej kompanii podjęli próbę zbiorowej ucieczki. W jej rezultacie esesmani zamordowali ponad 350 więźniów. Ucieczka udała się dziewięciu mężczyznom.

Kobieca karna kompania powstała w czerwcu 1942 r. Więźniarki zatrudnione były m.in. przy budowie dróg, kopaniu rowów odwadniających i oczyszczaniu stawów rybnych. Podobnie jak mężczyźni, również osadzone w karnej kompanii więźniarki były narażone na okrucieństwo ze strony esesmanów i funkcyjnych. Do szczególnie tragicznego wydarzenia doszło na początku października 1942 r., gdy niemieckie więźniarki funkcyjne przy użyciu drągów i siekier zmasakrowały około 90 francuskich Żydówek.

Kary

Karanie więźniów w niemieckich obozach koncentracyjnych było oparte na ściśle określonych procedurach. W Auschwitz kary regulaminowe były orzekane pisemnie przez komendanta lub kierownika obozu na podstawie meldunków esesmanów i więźniów funkcyjnych. Do czynów uznawanych za karalne należały m.in.: próby zdobycia dodatkowej żywności (np. zerwanie jabłka z drzewa w miejscu pracy), przypadki uznawane za uchylanie się od pracy lub uchybienia w pracy (np. samowolna próba zmiany komanda, próba ogrzania się przy piecu koksowym), wykonywanie różnych czynności w nieregulaminowym czasie i miejscu (np. załatwienie potrzeby fizjologicznej), posiadanie dodatkowej odzieży lub przedmiotów osobistych.

Do najczęściej stosowanych kar należały: chłosta, osadzenie w celach obozowego więzienia, kara słupka, skierowanie do karnej kompanii, dodatkowa praca pod nadzorem. Prócz kar regulaminowych więźniowie byli karani przez esesmanów i funkcyjnych doraźnie, z powodu faktycznych lub domniemanych przewinień. Karano ich wówczas najczęściej brutalnym biciem, kopaniem lub tzw. sportem.

Kategorie więźniów

    • aspołeczni
    • Badacze Pisma Świętego
    • homoseksualni
    • kryminalni
    • polityczni
    • sowieccy jeńcy wojenni
    • wychowawczy

Kobiety

Pierwsze kobiety zostały osadzone w Auschwitz w marcu 1942 r. Początkowo więźniarki przebywały w wydzielonej części obozu Auschwitz I, a w sierpniu 1942 r. zostały przeniesione do Birkenau, do utworzonego tam obozu kobiecego. Kobiety były też więzione wraz z rodzinami w tzw. obozie rodzinnym Theresienstadt (BII b), w Zigeunerlager (BII e), a także w tzw. obozach przejściowych (BIIc, BIII).

Więźniarki zatrudnione były przy: wyburzaniu budynków, pracach ziemnych, budowlanych i transportowych oraz w podobozach. Pracowały też w komandach związanych z obsługą obozu: w szpitalu, kuchniach, łaźniach, magazynach, przy sortowaniu mienia zrabowanego zgładzonym Żydom (Kanada). Ciężka praca fizyczna i złe warunki higieniczno‑sanitarne przyczyniały się do rozprzestrzeniania chorób zakaźnych (tyfus), stawały się także powodem szybkiego wyniszczenia organizmu (muzułman). Wyczerpane fizycznie i psychicznie więźniarki były wybierane przez lekarzy SS podczas selekcji w obozie na śmierć w komorach gazowych.

Kobiety ciężarne w obozie do połowy 1943 r. uśmiercano, później zezwalano na poród, jednak noworodki mordowano. Od połowy tego roku zaprzestano zabijania nowo narodzonych dzieci pochodzenia nieżydowskiego, natomiast dzieci żydowskie urodzone w obozie uśmiercano aż do końca października 1944 r. Więźniarki‑Żydówki, u których wykrywano ciążę niezauważoną wcześniej podczas selekcji, poddawano przymusowej aborcji. Kobiety poddawane też były przez lekarzy eksperymentom.

Ogółem w Auschwitz zarejestrowano około 131 tysięcy więźniarek, najwięcej: Żydówek (około 82 tysięcy), Polek (31 tysięcy) i Romek (11 tysięcy); wśród pozostałych znajdowały się m.in.: Rosjanki, Białorusinki, Ukrainki, Niemki, Francuzki i Czeszki. Stanowiły około 30% wszystkich zarejestrowanych w obozie więźniów (liczbowy stan obozu). Kilkaset tysięcy Żydówek, uznanych podczas selekcji na rampie za niezdolne do pracy – osoby starsze, chore lub matki z małymi dziećmi i ciężarne – zostało zamordowanych w komorach gazowych bezpośrednio po przywiezieniu.

Komando

Więźniarska grupa robocza, licząca od kilku do ponad tysiąca osób. Nadzór nad nią sprawował esesman oraz podlegający mu więźniowie funkcyjni. W pierwszych miesiącach istnienia Auschwitz komanda kierowano przede wszystkim do prac związanych z adaptacją obiektów dawnych koszar na obóz. Później więźniowie wyburzali budynki po wysiedlonej ludności, zatrudnieni byli przy pracach rolnych, hodowlanych oraz przy rozbudowie obozu i budowie zakładów chemicznych IG Farben. Wraz z postępem prac oraz rozpoczęciem w Auschwitz zagłady Żydów i grabieży ich mienia, tworzone były nowe komanda. Komanda zajmowały się też obsługą samego obozu: administracji, kuchni, magazynów i szpitali.

Przeżycie więźnia w dużej mierze zależało od komanda, do którego został przydzielony. Najbardziej pożądane były tzw. dobre komanda, np.: biura, magazyny, kuchnie czy łaźnie. Do najgorszych należały te, których więźniowie zatrudnieni byli np. przy wyburzaniu budynków, niwelacji terenu, kopaniu dołów pod fundamenty, transporcie materiałów budowlanych itp. Szczególną grupą roboczą było Sonderkommando. Praca w nim wyniszczała psychicznie, a większość jego więźniów została zamordowana.

Komory gazowe

Po uznanej za udaną próbie zabicia gazem więźniów w podziemiach bloku 11, w Auschwitz I powstała pierwsza komora gazowa. Została uruchomiona jesienią 1941 r. w pomieszczeniu służącym wcześniej jako kostnica przy pierwszym krematorium obozowym. Mordowano tam sowieckich jeńców wojennych i pierwsze grupy kierowanych do Auschwitz Żydów. Ostatni znany przypadek zabicia gazem miał w niej miejsce w grudniu 1942 r.

Wiosną 1942 r. uruchomiono w Birkenau drugą komorę gazową, tzw. Czerwony Domek. W połowie tegoż roku powstała kolejna komora gazowa, tzw. Biały Domek. Obie te komory funkcjonowały do wiosny 1943 r., gdy w Birkenau oddano do użytku cztery większe komory gazowe wraz z krematoriami. Dwie z nowych komór były podziemnymi salami, upozorowanymi na łaźnie z prysznicami. Granulki Cyklonu B były wrzucane przez otwory w suficie. Powierzchnia każdej z nich wynosiła 210 m2. Dwie inne komory, o podobnej powierzchni, znajdowały się na poziomie gruntu i były podzielone na kilka mniejszych pomieszczeń. Cyklon B wrzucany był przez otwory w ścianach budynku.

Jedna z tych komór gazowych została częściowo zniszczona podczas buntu Sonderkommando w październiku 1944 r., a pozostałe rozebrano częściowo po zaprzestaniu zagłady Żydów początkiem listopada 1944 r. Wszystkie wysadzono w powietrze w styczniu 1945 r. – zachowały się jedynie ich ruiny. Ocalał budynek pierwszej komory gazowej znajdującej się w Auschwitz I.

Krematoria

Podobnie jak w innych niemieckich obozach koncentracyjnych, również w Auschwitz od połowy sierpnia 1940 r. istniało krematorium do spalania zwłok więźniów. Piece, zarówno do tego, jak i kolejnych krematoriów, dostarczyła i zainstalowała niemiecka firma Topf und Söhne z Erfurtu. W krematorium można było spopielić do 340 zwłok na dobę. Kostnica tego krematorium została zaadaptowana we wrześniu 1941 r. na pierwszą komorę gazową.

Gdy w 1942 r. w Auschwitz rozpoczęto zagładę Żydów, byli oni mordowani w Czerwonym i Białym Domku, a ciała zamordowanych grzebano w zbiorowych mogiłach. W połowie roku, wobec zwiększenia liczby mordowanych Żydów, zapadły decyzje o wydobyciu zwłok z grobów i ich spaleniu (doły spaleniskowe) oraz o wybudowaniu czterech nowoczesnych i wydajnych krematoriów i połączonych z nimi funkcjonalnie komór gazowych. Zostały one oddane do użytku w Birkenau w 1943 r. Każde z dwóch większych mogło spalić do 1440 zwłok na dobę; dwa mniejsze do 768 ciał.

Kiedy wiosną 1944 r., z chwilą przyjazdów transportów żydowskich z Węgier (Sonderaktion „Ungarn”), zagłada w Auschwitz osiągnęła takie natężenie, że krematoria nie były już w stanie spopielić wszystkich zwłok, część z nich zaczęto ponownie spalać na wolnym powietrzu.

Do dziś zachował się budynek pierwszego krematorium, który w 1944 r. pełnił funkcję magazynu i schronu przeciwlotniczego dla Niemców (bombardowania).

Kryminalni więźniowie, kategoria

Kategoria obejmująca dwie grupy więźniów, oznaczanych w obozie zielonymi trójkątami: tzw. zawodowych przestępców oraz aresztowanych prewencyjnie recydywistów. Byli oni w widoczny sposób faworyzowani przez esesmanów. W praktyce nie zdarzało się, aby niemieccy kryminaliści kierowani byli do ciężkich prac fizycznych i nawet najmniej przydatni kierowani byli do komand jako więźniowie funkcyjni. W końcu lata 1944 r. w Auschwitz przebywało 1372 Niemców oznaczonych zielonym trójkątem. Wielu z nich zgłosiło się później ochotniczo do jednostki Waffen SS Oskara Dirlewangera, która dopuściła się licznych zbrodni na tyłach frontu wschodniego.

Lagererweiterung

Przedłużenie obozu

Narodowość i liczba ofiar Auschwitz

1,3 mln deportowanych

Niemieccy naziści deportowali do Auschwitz co najmniej 1,3 mln osób ponad 20 narodowości. 400 tys. z nich zostało zarejestrowanych i osadzonych w obozie koncentracyjnym jako więźniowie. Żydzi stanowili 85% wszystkich deportowanych i 90% ogółu zamordowanych.

1,1 mln zamordowanych

Spośród 1,3 mln deportowanych do Auschwitz śmierć poniosło co najmniej 1,1 mln:

• 900 tys. Żydów zamordowanych w komorach gazowych natychmiast po przybyciu do obozu;
• Z 400 tys. zarejestrowanych w obozie więźniów śmierć poniosła połowa – 200 tys. osób, w tym: prawie 100 tys. Żydów, 64 tys. Polaków, 21 tys. Romów, 14 tys. sowieckich jeńców wojennych i ponad 10 tys. więźniów innych narodowości.

Deportowani ogółem i zamordowani w Auschwitz

Narodowość/kategoria	Liczba deportowanych	Procent wszystkich deportowanych	Liczba ofiar	Procent zamordowanych w obrębie narodowości/kategorii	Procent wszystkich zamordowanych
Żydzi	1,1 mln	85%	~1 mln	90%	91%
Polacy	140 tys.	10,8%	~64 tys.	46%	5,8%
Inne grupy	25 tys.	1,9%	~12 tys.	48%	1%
Romowie (Cyganie)	23 tys.	1.8%	~21 tys.	91.3%	1,7%
Jeńcy radzieccy	15 tys.	1.2%	~14 tys.	93%	1,3%
Razem	~1,3 mln	~100%	~1,1 mln	84%	~100%

Żydzi deportowani do Auschwitz z podziałem na kraje pochodzenia

(według granic sprzed 1939 r.)

Kraj pochodzenia	Liczba
Węgry (według granic z lat wojny)	430 tys.
Polska	300 tys.
Francja	69 tys.
Holandia	60 tys.
Grecja	55 tys.
Protektorat Czech i Moraw (Theresienstadt)	46 tys.
Obozy koncentracyjne i inne ośrodki	34 tys.
Słowacja (według granic z lat wojny)	27 tys.
Belgia	25 tys.
Niemcy i Austria	23 tys.
Jugosławia	10 tys.
Włochy	7,5 tys.
Łotwa	1 tys.
Norwegia	690
Razem	~ 1,1 mln

Więźniowie obozu koncentracyjnego Auschwitz

Niemcy uwięzili w obozie koncentracyjnym Auschwitz około 400 tys. osób:

    • 200 tys. Żydów (50% ogółu)
    • 140 tys. Polaków (35%)
    • 25 tys. osób różnej narodowości (6%)
    • 21 tys. Romów (5,3%)
    • 12 tys. jeńców sowieckich (4%)

Wśród 25 tys. osób różnej narodowości najliczniejszą grupę stanowili Czesi (9 tys.), oprócz nich w obozie znaleźli się także: Białorusini (6 tys.), Niemcy (4 tys.), Francuzi (4 tys.), Rosjanie (1,5 tys.), Jugosłowianie (głównie Słoweńcy, ale też Chorwaci i Serbowie) i Ukraińcy.

W niewielkiej liczbie (grupy od kilku do kilkudziesięciu osób) w obozie osadzono też więźniów m.in. z: Albanii, Belgii, Danii, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Litwy, Luksemburga, Łotwy, Norwegii, Rumunii, Słowacji, Szwajcarii, Węgier, Włoch (kolejność alfabetyczna, nieodzwierciedlająca liczebności).

Narodowość	Liczba
Żydzi	200 tys.
Polacy	140 tys.
Romowie	21 tys.
Jeńcy sowieccy	12 tys.
Czesi	9 tys.
Białorusini	6 tys.
Niemcy	4 tys.
Francuzi	4 tys.
Rosjanie	1,5 tys.
Jugosłowianie	800
Ukraińcy	500
Inni	200
Razem	~ 400 tys.

Liczbowy stan obozu

Ogółem w latach 1940-1945 Niemcy zarejestrowali w Auschwitz 400 tysięcy osób. Dane dotyczące ilości więźniów przebywających w danym okresie w obozie pochodzą z meldunków obozowego ruchu oporu, raportów o stanie więźniów z poszczególnych części obozu, z obozowych szpitali oraz niemieckich meldunków radiowych przechwytywanych przez brytyjski wywiad i dekodowanych za pomocą maszyny szyfrującej Enigma. W 1940 r. w Auschwitz uwięzionych było około sześciu tysięcy więźniów. W połowie 1944 r. w obozie Auschwitz I znajdowało się 17 tysięcy więźniów, w Birkenau 47,5 tysięcy więźniów i więźniarek, w Monowitz 9,2 tysięcy więźniów oraz 17,2 tysięcy więźniów i więźniarek w podobozach. Dane te nie obejmują kilkudziesięciu tysięcy Żydów i Żydówek przebywających w obozach przejściowych w Birkenau (głównie BII c i BIII).

Marsze Śmierci

W połowie stycznia 1945 r., w związku z przełamaniem linii frontu przez Armię Czerwoną i zbliżaniem się jej jednostek do Krakowa, oddalonego o około 70 km od Oświęcimia, władze Auschwitz rozpoczęły ewakuację więźniów do obozów koncentracyjnych w głębi Trzeciej Rzeszy. W dniach 17-21 stycznia esesmani wyprowadzili z kompleksu obozowego Auschwitz około 56 tysięcy więźniów. Więźniowie zmuszeni byli pokonać piechotą kilkudziesięciokilometrowe trasy ewakuacyjne, po czym dalej przewożono ich pociągami. Esesmani mordowali tych, którzy opadli z sił i nie byli w stanie kontynuować marszu, strzelali też do próbujących uciekać. W trakcie całej operacji zginęło co najmniej dziewięć tysięcy więźniów Auschwitz.

Niemcy pozostawili na terenie obozów kilka tysięcy więźniów, w większości chorych i wyczerpanych. Zostali oni wyzwoleni przez Sowietów 27 stycznia 1945 r.

Meksyk (BIII)

W początkach października 1944 r. obóz zlikwidowano, a pozostające tam więźniarki przeniesiono do obozu kobiecego (BIa).

Mengele, Josef

(1911-1979)

Lekarz, doktor filozofii i medycyny. Od 1937 r. był asystentem w Instytucie Biologii Dziedziczenia i Higieny Rasy na Uniwersytecie Frankfurckim, gdzie rozpoczął badania nad bliźniakami. W 1938 r. wstąpił do NSDAP i SS. Był zatrudniony m.in. w placówce Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa w Poznaniu, gdzie oceniał przesiedleńców pod kątem przydatności do zniemczenia. Po tym, jak został ranny na froncie i uznany za niezdolnego do służby liniowej, chcąc prowadzić badania naukowe, poprosił o skierowanie do jednego z obozów koncentracyjnych.

Od wiosny 1943 r. prowadził w Auschwitz badania antropologiczne na różnych grupach rasowych, głównie Romach, badania nad zagadnieniem ciąży mnogiej oraz fizjologią i patologią skarlenia, badał również osoby z wrodzonymi anomaliami fizycznymi. Wybrane przez niego osoby poddawane były badaniom lekarskim. Niektóre z nich fotografowano, wykonywano gipsowe odlewy szczęk i zębów, pobierano odciski palców rąk i nóg. Część osób zabijano zastrzykami fenolu (szpilowanie), aby przeprowadzić sekcję zwłok i analizy porównawcze organów wewnętrznych. Mengele kontynuował też swoje badania rasowe i genetyczne sprzed wojny, wykorzystując w tym celu bliźniaki romskie i żydowskie oraz osoby z widocznymi wadami genetycznymi. Więźniowie, wśród nich wiele dzieci, byli poddawani bez znieczulenia bolesnym eksperymentom i często zabijani dla wykonania sekcji zwłok. Przeprowadzał też selekcje na rampie oraz wśród więźniów w obozowych szpitalach.

Po wojnie, jak wielu esesmanów i zbrodniarzy wojennych, uciekł do Ameryki Południowej, gdzie ukrywał się do swej śmierci w 1979 r.

Młodociani

Młodzież w wieku 15‑18 lat trafiała do Auschwitz razem z dorosłymi już w pierwszych transportach polskich więźniów politycznych. Jesienią 1940 r. w obozie osadzonych było ok. 300 chłopców. Utworzono dla nich tzw. szkółkę murarską, w której poznawali zawód murarza oraz podstawy języka niemieckiego, uczyli się niemieckich piosenek i ćwiczyli musztrę. Kursy murarskie były także prowadzone w kolejnych latach zarówno w Auschwitz I, jak i w Birkenau. Uczestniczyło w nich zwykle po kilkuset młodych Żydów, Polaków, Romów i Rosjan.

Większość młodocianych, podobnie jak dorośli, zmuszona była wykonywać ciężkie prace, przekraczające ich siły. Część zginęła w obozie z powodu ciężkich warunków bytowych, chorób, a także egzekucji. Również dziewczęta, razem z dorosłymi więźniarkami, zmuszane były do wykonywania przekraczających często ich siły prac rolnych, budowlanych czy ziemnych. Niewielka część młodocianych (tzw. piple) zmuszana była do usługiwania więźniom funkcyjnym. Do ich obowiązków należało m.in.: sprzątanie izb opiekunów, czyszczenie ich odzieży i przygotowywanie posiłków. Niekiedy zmuszani byli do zaspokajania ich potrzeb seksualnych. Zdarzało się, że młodociani pełnili funkcje kapo lub blokowych. Niektórzy, zdemoralizowani, wykorzystywali swoją pozycję i znęcali się nad innymi więźniami.

Większość młodocianych więźniów obojga płci narażona była na bicie i szykany ze strony esesmanów oraz więźniów funkcyjnych i karana tak, jak dorośli.

W styczniu 1945 r. w Auschwitz zostało wyzwolonych ponad 200 młodocianych.

Auschwitz III-Monowitz

Muzułman

Zniekształcona forma słowa muzułmanin (niem. Muselmann) używana powszechnie w Auschwitz i w innych niemieckich obozach koncentracyjnych. W żargonie obozowym słowo to oznaczało więźnia skrajnie wycieńczonego z powodu głodu. U „muzułmanów” następował zanik podściółki tłuszczowej i mięśni, sucha skóra uwydatniała zarys kości, twarz przybierała wyraz maski, oczy stawały się zamglone. Z powodu zaniku mięśni ich ruchy ulegały spowolnieniu, garbili się, najchętniej przebywali w pozycji kucznej. Odczuwając zimno, okrywali się kocami, szmatami, papierem z worków po cemencie. Wraz ze zmianami somatycznymi następowały zaburzenia psychiczne. Początkowo „muzułmanie” byli nadpobudliwi i drażliwi, a ich uwaga skupiona tylko na zdobyciu jedzenia (wyżywienie), z czasem jednak całkowicie obojętnieli na bodźce zewnętrzne. W trakcie selekcji w obozie kierowani byli na śmierć w komorach gazowych.

Etymologia słowa nie jest jednoznacznie wyjaśniona.

Narodowość więźniów

Narodowość i liczba ofiar Auschwitz

Odcinek budowlany

(niem. Bauabschnitt)

Odcinek BII. Drugi odcinek budowlany składał się z siedmiu części-obozów, oddawanych do użytku sukcesywnie od marca 1943 r.:

1. marzec – tzw. obóz rodzinny dla Romów (Zigeunerlager, BIIe),

2. maj – obóz przejściowy dla Żydówek z Węgier (BIIc),

3 i 4. lipiec – obozy męski (BIId) i szpitalny (BIIf),

5. sierpień – obóz kwarantanny dla mężczyzn (BIIa),

6. wrzesień – tzw. obóz rodzinny dla Żydów z getta w Theresienstadt (BIIb),

7. grudzień – kompleks baraków magazynowych, w których przechowywano mienie zagrabione zamordowanym w komorach gazowych Żydów (BIIg, tzw. Kanada).

Odcinek BIII, tzw. Meksyk. W połowie maja 1944 r. umieszczono tam kobiety z transportów Żydów z Węgier (Sonderaktion „Ungarn”).

Oświęcim

Polskie miasto położone 70 km na zachód od Krakowa. Przed wojną liczyło około 14 tysięcy mieszkańców, z których ponad połowę stanowili Żydzi. Po zajęciu przez Niemców zostało włączone administracyjnie do Rzeszy, a jego nazwę zmieniono na Auschwitz. Wielu przedstawicieli miejscowej inteligencji zostało osadzonych w niemieckich obozach koncentracyjnych. Od wiosny 1940 r., w związku z przygotowaniami do utworzenia obozu koncentracyjnego na terenie byłych polskich koszar, znajdujących się na obrzeżach miasta, zaczęto przeprowadzać akcje wysiedleńcze. W 1941 r. Niemcy wywieźli z Oświęcimia wszystkich Żydów. W mieście pojawili się niemieccy koloniści, urzędnicy i robotnicy fabryki IG Farben, dla których rozpoczęto budowę nowej dzielnicy mieszkaniowej, stanowiącej zalążek przyszłego niemieckiego „miasta wzorcowego Auschwitz” (Musterstadt Auschwitz). Do 1944 r. sprowadzono i zakwaterowano w barakowych obozach mieszkalnych we wschodniej części Oświęcimia zatrudnianych przez IG Farben robotników z Generalnego Gubernatorstwa (Polaków i Ukraińców) oraz z: Francji, Belgii, Holandii, Danii, Norwegii, Włoch, Chorwacji, Czech, Słowacji, Hiszpanii, Portugalii i z zajętych przez Wehrmacht terenów Związku Radzieckiego.

Przez całą wojnę istniał w Oświęcimiu zorganizowany ruch oporu, ponad tysiąc osób z miasta i pobliskich miejscowości pomagało więźniom obozu.

Partyzanci

Największym oddziałem partyzanckim w pobliżu Auschwitz było liczące kilkadziesiąt osób zgrupowanie Armii Krajowej „Sosieńki” działające kilka kilometrów od obozu. Podobne grupy istniały też w większym oddaleniu. Nieświadomi tego stanu rzeczy więźniowie obozu żywili nadzieję, że polskie oddziały partyzanckie zaatakują garnizon SS i wyzwolą obóz. Nie było to jednak możliwe ze względu na to, że w załoga obozowa liczyła około trzech tysięcy esesmanów, w okolicy stacjonowało tysiąc żołnierzy Luftwaffe z obsługi dział przeciwlotniczych rozlokowanych wokół fabryki IG Farben, a także setki niemieckich policjantów, żandarmów i innych funkcjonariuszy, w sumie około pięć tysięcy Niemców wyposażonych w broń ręczną i maszynową. W tej sytuacji członkowie polskiej konspiracji w pobliżu Auschwitz skupili się na przekazywaniu do obozu żywności i lekarstw oraz przejmowaniu od więźniów meldunków informujących o sytuacji w obozie i zbrodniach popełnionych przez esesmanów, a następnie przekazywanie ich do ośrodków Polskiego Państwa Podziemnego i dalej do polskiego Rządu na uchodźstwie w Londynie.

Pierwsze transporty polskich więźniów politycznych

Dnia 14 czerwca 1940 r. z oddalonego o 150 km więzienia w Tarnowie został przywieziony do Auschwitz pierwszy transport 728 polskich więźniów politycznych. Fakt ten przyjmowany jest jako początek funkcjonowania obozu. Wkrótce potem do obozu trafiły kolejne transporty więźniów politycznych z pobliskich więzień. Wśród nich znaleźli się m.in. młodzi mężczyźni aresztowani podczas nielegalnego przekraczania granicy ze Słowacją i Węgrami w celu przedostania się do Armii Polskiej formowanej we Francji, działacze organizacji podziemnych oraz osoby aresztowane w trakcie akcji wymierzonych w polską inteligencję. W pierwszych transportach było również kilkudziesięciu Żydów.

Pipel

Blokowy, Młodociani

Podobozy

W latach istnienia Auschwitz powstało blisko 50 jego podobozów. Największe posiadały rozbudowaną strukturę administracyjną, oddzielne baraki szpitalne, łaźnie, a nawet małe krematoria, w mniejszych natomiast więźniów zamykano na noc w salach lub piwnicach; nie było tam ogrodzenia i wież wartowniczych, a żywność dowożono z obozu głównego. Większość więźniów zatrudniano przy pracy w przemyśle zbrojeniowym, wydobywczym i w rolnictwie. Na początku 1945 r. przebywało w nich więcej więźniów i więźniarek (35 tysięcy) niż w obozach Auschwitz I i Birkenau razem wziętych (31 tysięcy).

Polacy

Pierwsze transporty polskich więźniów politycznych trafiły do Auschwitz w czerwcu 1940 r. Polacy ze wszystkich regionów okupowanego przez Niemców kraju kierowani byli do obozu aż do jesieni 1944 r. Do połowy 1942 r. przeważali liczebnie wśród więźniów Auschwitz. Znaczną grupę stanowili wśród nich inteligenci. W obozie więziono również osoby zaangażowane w działalność konspiracyjną, a także aresztowane podczas tzw. łapanek ulicznych, rodziny chłopskie wysiedlone z Zamojszczyzny oraz ludność z objętej powstaniem Warszawy. W Auschwitz przeprowadzano również egzekucje Polaków niezarejestrowanych w obozie, skazywanych na śmierć przez sądy doraźne.

Według szacunkowych obliczeń do obozu Auschwitz trafiło około 140 tysięcy Polaków, z których blisko połowa zginęła. Przez cały czas funkcjonowania obozu część polskich więźniów działała w ruchu oporu, najpierw we własnych grupach, z czasem współpracując z tajnymi organizacjami więźniów innych narodowości. Wielu z nich, po wykryciu ich działalności przez obozowe gestapo, zostało rozstrzelanych lub powieszonych.

Polityczni więźniowie, kategoria

W 1933 r. prezydent Rzeszy wydał rozporządzenie „o ochronie narodu i państwa”, zawieszające „czasowo” prawa obywatelskie zagwarantowane w konstytucji Republiki Weimarskiej z 1919 r. Na jego podstawie władze policyjne, bez wyroku sądowego i kontroli ze strony państwowego aparatu sprawiedliwości, podejmowały decyzję o osadzeniu w obozie koncentracyjnym osób oskarżanych o przestępstwa „polityczne”, rozumiane najczęściej jako prowadzenie działalności wrogiej wobec nazistowskiego reżimu.

Z chwilą utworzenia Auschwitz do tej kategorii więźniów – oznaczanych w obozie czerwonym trójkątem – zaliczono większość *Polaków, a później także osadzonych innych narodowości, w tym również Żydów. Czerwone trójkąty, obok obwinionych o udział w ruchu oporu i przynależność do zakazanych organizacji, otrzymywały w obozie także osoby oskarżane m.in. o takie przewinienia jak: przebywanie na ulicach po godzinie policyjnej, sprzeciwianie się niemieckim majstrom, śpiewanie pieśni patriotycznych, poddawanie w wątpliwość ostatecznego zwycięstwa Niemiec czy niedozwolone kontakty z niemieckimi dziewczętami. Wśród powodów osadzenia w obozie Polaków jako więźniów politycznych figurował też często zarzut „bycia inteligentem”. Wobec wielu innych – gdy chodziło o zakładników, osoby schwytane w czasie ulicznych łapanek lub akcji pacyfikacyjnych – nie formułowano żadnych konkretnych oskarżeń. W sierpniu 1944 r. więźniowie polityczni stanowili 95% (spośród nich 65% to Żydzi) całości stanu liczbowego obozu.

Pomoc więźniom

W czasie istnienia Auschwitz część mieszkańców Oświęcimia i miejscowości położonych w jego sąsiedztwie, pomimo grożącej za to kary śmierci lub osadzenia w obozie, niosła bezinteresownie pomoc więźniom. Osoby te pomagały więźniom pracującym poza obozem, dostarczając im potajemnie żywność, lekarstwa, ciepłą odzież, pośrednicząc w ich tajnej korespondencji z rodzinami. Ważną formą działań na rzecz więźniów była pomoc w organizacji ucieczek i ukrywanie uciekinierów, a także przejmowanie od więźniów dokumentów świadczących o zbrodniach popełnionych przez esesmanów. Przekazanie znacznej liczby wartościowych meldunków o sytuacji w obozie do ośrodków Polskiego Państwa Podziemnego i polskiego rządu na uchodźstwie w Londynie należy do największych osiągnięć polskiego ruchu oporu. Inną sprawą jest, iż wiadomości te nie zostały nigdy przez aliantów należycie wykorzystane.

Według ustaleń historyków w działania na rzecz więźniów zaangażowało się ponad tysiąc osób. Blisko dwieście z nich zostało przez władze niemieckie aresztowanych, z czego kilkadziesiąt przypłaciło to życiem, głównie po osadzeniu w obozie.

Powstanie warszawskie

Wystąpienie zbrojne przeciwko Niemcom okupującym Warszawę, prowadzone przez Armię Krajową od 1 sierpnia do 2 października 1944 r. W czasie walk władze okupacyjne wysiedlały z miasta ludność cywilną, aby ułatwić siłom niemieckim działania przeciwko powstańcom. Cywile byli głównie kierowani do obozu przejściowego w Pruszkowie, skąd znaczną ich część wywieziono później na roboty przymusowe do Trzeciej Rzeszy lub do obozów koncentracyjnych. W sierpniu i wrześniu do Birkenau trafiło prawie 13 tysięcy osób, wśród nich około półtora tysiąca dzieci i młodocianych. Skierowano je do obozu, poddając procedurze rejestracyjnej, z wyjątkiem tatuowania numerów. Większość, w ramach rozpoczętej już wstępnej ewakuacji (Wstępna ewakuacja obozu i zacieranie śladów) Auschwitz, wywieziono wkrótce do obozów w głębi Rzeszy i zmuszono do pracy w niemieckim przemyśle.

Praca

W systemie niemieckich obozów koncentracyjnych praca miała być podstawowym narzędziem służącym do „reedukacji” więźniów i ich „wychowania”. W praktyce jednak, zwłaszcza w początkowym okresie istnienia Auschwitz, stała się instrumentem wyniszczenia i często była wykonywana bez względu na jej realną efektywność. Więźniowie zmuszani byli do wykonywania pracy ponad siły, przenosząc z wagonów kolejowych do magazynów i na place budów worki z cementem, cegły, betonowe słupy ogrodzenia, bici i popędzani przez kapo. Kopali rowy odwadniające i fundamenty budynków, ciągnęli ciężkie walce, rozbijali ściany burzonych domów za pomocą drewnianych belek, bez jakichkolwiek zabezpieczeń czy odzieży ochronnej.

Warunki zatrudnienia uległy nieznacznej poprawie w 1942 r., gdy esesmani zaczęli przykładać większą wagę do realnych wyników pracy. Czas pracy, nie licząc przerwy, wynosił wiosną i latem 10-11 godzin, a jesienią i zimą był skracany do 9‑10. W południe więźniowie mieli przerwę, w której trakcie mogli zjeść posiłek. Teoretycznie nie musieli pracować w niedziele, często jednak wykonywali w tym dniu dodatkowe prace porządkowe lub padali ofiarą różnych szykan ze strony funkcyjnych.

Prochy ludzkie

Zwłoki zamordowanych spopielano w krematoriach. Niedopalone kości były rozdrabniane przez więźniów Sonderkommando na proszek. Całość ładowano na samochody ciężarowe i wywożono na brzeg Wisły, za lasem w Birkenau, gdzie łopatami zsypywano je wprost w nurt rzeki. Popioły ludzkie wsypywano także niekiedy do płynącej w pobliżu Auschwitz I rzeki Soły, do dołów i zagłębień terenu, wykorzystywano jako podkład do budowy dróg, umacniania grobli oraz dodatek do pryzm kompostu wykorzystywanego w obozowych gospodarstwach rolnych. Pokłady prochów ludzkich zachowały się do dnia dzisiejszego w rejonie krematoriów, dołów spaleniskowych oraz na polanach i na skraju lasu w Birkenau.

Przedłużenie obozu

(niem. Lagererweiterung)

Kompleks 20 budynków wzniesiony na terenie przylegającym do Auschwitz I w ramach planu powiększenia obozu, zakładającego wybudowanie ponad 50 nowych obiektów, w tym nowej komendantury. Plan ten został zrealizowany jedynie częściowo. Nowe budynki wykorzystywano jako tymczasowe koszary SS, warsztaty i magazyny mienia zagrabionego Żydom zgładzonym w komorach gazowych. Od maja 1944 r. stopniowo przenoszono tam także więźniarki: z bloku 10, pralni SS oraz kobiety zatrudnione w pobliskiej fabryce Union‑Werke. W obozie tym pod koniec 1944 r. więzionych było około czterech tysięcy więźniarek. W dniu 6 stycznia 1945 r. miała tam miejsce ostatnia w dziejach Auschwitz publiczna egzekucja.

Rampy kolejowe

Kolej była głównym środkiem transportu wykorzystywanym przez Niemców podczas deportacji do Auschwitz. W latach 1940‑1941 pociągi zatrzymywały się na bocznicy obok Auschwitz I. Przywożono tam wtedy głównie Polaków. Druga bocznica, tzw. rampa żydowska (niem. Judenrampe), znajdowała się w połowie trzykilometrowego odcinka pomiędzy obozami Auschwitz I i Birkenau. Od wiosny 1942 do połowy maja 1944 r. dotarły tam transporty z ponad pół milionem osób, głównie Żydów. Lekarze SS dokonywali tam selekcji nowo przybyłych, w której wyniku zdrowych i silnych kierowano pieszo do obozu, a uznanych za niezdolnych do pracy odwożono ciężarówkami do komór gazowych. Wiosną 1944 r., na krótko przed przybyciem transportów około 400 tysięcy Żydów z Węgier (Sonderaktion „Ungarn”), jej rolę przejęła rampa znajdująca się bezpośrednio w obozie Birkenau.

Raporty uciekinierów

W 1944 r. do rządów państw alianckich oraz organizacji międzynarodowych dotarły trzy sprawozdania uciekinierów z Auschwitz: *Polaka Jerzego Tabeau, oraz Żydów: Rudolfa Vrby i Alfreda Wetzlera oraz Czesława Mordowicza i Arnošta Rosina.

Jerzy Tabeau zbiegł w listopadzie 1943 r. Po ucieczce napisał sprawozdanie z wydarzeń, których był świadkiem w obozie od wiosny 1942 r.: opisał warunki egzystencji, metody zabijania więźniów oraz przebieg zagłady Żydów. Dokument tajnymi kanałami polskiej konspiracji dotarł na Zachód.

Rudolf Vrba i Alfred Wetzler zbiegli z obozu w kwietniu 1944 r. Ich relacje zostały przesłane konspiracyjnymi drogami na Zachód i ujawnione przez media. Pod ich wpływem rządy państw alianckich i neutralnych zaczęły wywierać naciski na władze węgierskie, by zrezygnowały z dalszych deportacji Żydów do Auschwitz (Sonderaktion „Ungarn”). Regent Miklós Horthy, ulegając presji, nakazał je wstrzymać w lipcu 1944 r.

Czesław Mordowicz i Arnošt Rosin uciekli z Auschwitz w maju 1944 r. Ich relacja o rozpoczęciu w *Birkenau Sonderaktion „Ungarn”została przedstawiona rządom państw alianckich, Światowemu Kongresowi Żydów, Międzynarodowemu Czerwonemu Krzyżowi, trafiła także do mediów.

W listopadzie 1944 r. te trzy sprawozdania zostały opublikowane w wydanej w Waszyngtonie broszurze „German Extermination Camps – Auschwitz and Birkenau”. Informacje tam zawarte, przekazane następnie opinii publicznej przez prasę i radio, przyczyniły się do rozpowszechnienia na Zachodzie wiedzy o zbrodniach popełnionych przez Niemców w Auschwitz, zwłaszcza o prowadzonej tam zagładzie Żydów.

Rękopisy członków Sonderkommando

W latach 1945‑1980 w rejonie krematoriów w Birkenau odnaleziono ukryte tam zapiski sześciu żydowskich członków Sonderkommando. Niektóre posiadają formę listów pożegnalnych, inne zawierają opisy życia w getcie, deportacji do Auschwitz czy pobytu w Sonderkommando, w tym zagłady poszczególnych transportów i palenia zwłok. Obok ważnej, unikatowej wartości źródłowej (np. w manuskrypcie Lewentala znajduje się szczegółowa relacja z przygotowań i przebiegu buntu w październiku 1944 r.) są świadectwem duchowych rozterek i psychicznych obciążeń, jakim poddawani byli więźniowie zatrudnieni w tym komandzie.

Romowie

Naziści uznali Romów za „element wrogi”, „dziedzicznie” uwarunkowany skłonnością do popełniania przestępstw i zachowań aspołecznych. Od 1933 r. stali się, obok Żydów, celem prześladowań o podłożu rasistowskim: najpierw poprzez rejestrację, pozbawienie prawa do wykonywania niektórych zawodów, zakaz zawierania małżeństw mieszanych, potem kierowanie do robót przymusowych, aż wreszcie osadzanie w obozach koncentracyjnych.

Z chwilą wybuchu drugiej wojny światowej podjęto decyzję o przesiedleniu niemieckich Romów do okupowanej Polski. Niemieckie władze policyjne zaczęły dokonywać aresztowań i egzekucji Romów na terenach okupowanych, w tym także na tyłach frontu wschodniego, gdzie wraz z Żydami byli masowo mordowani przez tzw. Einsatzkommanda.

Po wydaniu przez Heinricha Himmlera rozkazu o kierowaniu ich do Auschwitz, od 1943 r. byli do niego deportowani Romowie głównie z Niemiec, Austrii, Czech i Polski. Zostali umieszczeni w Birkenau, w tzw. Zigeunerlager (obozie cygańskim). W sumie Niemcy deportowali do Auschwitz około 23 tysięcy Romów, z czego dwa tysiące zostało zamordowanych bez wciągania do ewidencji obozowej. 21 tysięcy osób zostało zarejestrowanych w obozie, spośród nich zginęło około 19 tysięcy – zmarli z głodu i chorób oraz zostali zamordowani w komorze gazowej w chwili likwidacji „obozu cygańskiego”.

Ruch oporu

Działalność konspiracyjna w Auschwitz była początkowo prowadzona przez polskich więźniów politycznych. Wraz z deportacją do obozu więźniów różnych narodowości, przede wszystkim Żydów, powstawały kolejne grupy ruchu oporu: żydowskie, austriacka i niemiecka, czeska, francuska, rosyjska i jugosłowiańska. W 1943 r. niektóre z nich, na ogół o lewicowym charakterze, utworzyły wraz z częścią polskich lewicowców organizację pod nazwą Kampfgruppe Auschwitz (Grupa Bojowa Auschwitz). W 1944 r. organizacja ta, wraz z członkami obozowej Armii Krajowej, powołała Radę Wojskową Oświęcim.

Do głównych celów konspiratorów należały m.in.: zdobywanie i rozdział żywności i lekarstw, przekazywanie wiadomości o sytuacji w obozie na zewnątrz (informowanie świata), przygotowanie ucieczek. Przygotowane zostały też plany zorganizowania zbrojnego powstania przeciwko załodze obozu przy wsparciu polskiego ruchu oporu (partyzanci), działającego na zewnątrz obozu. Nie zostały one jednak zrealizowane z powodu zbyt dużej dysproporcji sił, a także braku możliwości ukrycia kilkudziesięciu tysięcy więźniów po ich ewentualnej ucieczce z obozu.

Selekcja na rampie

Regularne selekcje wśród Żydów deportowanych do Auschwitz na zagładę rozpoczęły się w połowie 1942 r. (rampy kolejowe). Po przyjeździe pociągu esesmani nakazywali wszystkim wyjść na zewnątrz. W trakcie formowania kolumn, osobno mężczyzn, osobno kobiet z małymi dziećmi, deportowani wysłuchiwali zapewnień esesmanów, iż zostaną ulokowani w obozie pracy, dokąd wszyscy chorzy i niezdolni do pracy zostaną przewiezieni ciężarówkami, pozostali zaś udadzą się tam pieszo. Rzeczowy ton przemówień i udawana troska o los osób starszych działały zwykle uspokajająco.

Decyzję o skierowaniu poszczególnych deportowanych na zagładę lub do pracy w obozie podejmowali lekarze SS na podstawie ogólnego wrażenia o kondycji fizycznej i wieku. Selekcja trwała od jednej do kilku godzin, w zależności od liczebności transportu. Początkowo ciężarówki zawoziły skazanych na śmierć do Czerwonego lub Białego Domku, a od wiosny 1943 r. do nowych, większych komór gazowych. Od połowy 1944 r. selekcje odbywały się na rampie kolejowej wewnątrz obozu Birkenau.

Selekcja w obozie

W pierwszych miesiącach istnienia Auschwitz chorzy i wyczerpani więźniowie, którzy nie mogli wytrzymać narzuconego tempa robót, byli zazwyczaj zakatowywani przez kapo lub też, rzadziej, odnoszeni do szpitala obozowego. Gdy esesmani uznali, że w salach szpitalnych przebywa zbyt wielu pacjentów, od lata 1941 r. część z nich zaczęto mordować dosercowymi zastrzykami fenolu (szpilowanie). Selekcji dokonywali lekarze SS w trakcie przeglądu oddziałów szpitalnych. Niemal pewnym wyrokiem śmierci było, obok ogólnego wychudzenia (muzułman), zdiagnozowanie u pacjentów gruźlicy i tyfusu. Lekarze dokonywali też selekcji więźniów w łaźniach i podczas tzw. apeli generalnych. Większe grupy chorych były mordowane Cyklonem B w komorach gazowych. Początkowo selekcjom byli poddawani wszyscy więźniowie, bez względu na narodowość; od połowy 1943 r. obejmowały wyłącznie Żydów.

Słupka, kara

(niem. Pfahlbinden)

Jedna z częstych kar stosowanych w Auschwitz. Zaczęto ją wykonywać w Auschwitz I, gdzie więźniów wieszano na hakach umocowanych na wysokich słupkach, skąd wzięła się nazwa kary. Więźniom wiązano z tyłu ręce liną lub łańcuchem, mocowanymi następnie na wysokości uniemożliwiającej karanemu dotknięcie stopami ziemi. Poddani tej karze ze względu na przenikliwy ból spowodowany wykręceniem ramion tracili nieraz przytomność, a jej częstym skutkiem było zerwanie ścięgien, co powodowało, że okaleczeni w ten sposób więźniowie jako niezdolni do pracy narażeni byli na skierowanie do komory gazowej. Wymiar kary wynosił od jednej do kilku godzin.

Sonderaktion „Ungarn”

Masowa deportacja Żydów z Węgier w wojennych granicach tego państwa z 1944 r., obejmujących także część Słowacji, Ukrainy, Jugosławii i Rumunii. Doszło do niej po zajęciu Węgier przez wojska niemieckie w marcu 1944 r. Przy współudziale węgierskiej żandarmerii Niemcy przystąpili do organizacji obozów przejściowych‑gett. Pierwszy transport Żydów wyjechał w kierunku Auschwitz pod koniec kwietnia 1944 r., kolejne, masowe transporty zaczęły przekraczać granicę Węgier w połowie maja. Ogółem, wedle raportu ambasadora Niemiec w Budapeszcie Edmunda Veesenmayera, do 9 lipca, kiedy na skutek decyzji regenta Horthy’ego deportacje wstrzymano, wywieziono z Węgier ponad 430 tysięcy Żydów (z 725 tysięcy). Niemal wszyscy trafili do Auschwitz (Album Lili Jacob).

Sonderkommando

(z niem. grupa specjalna)

(patrz też: rękopisy członków Sonderkommando)

Wkrótce po rozpoczęciu masowej zagłady Żydów w Birkenau, w kwietniu 1942 r., utworzono tam pierwsze Sonderkommando. Składało się ono wyłącznie z więźniów Żydów. Część pracowała w barakach, segregując ubrania i inne mienie zamordowanych, przygotowując je do transportu do magazynów Kanady. Inni zatrudnieni byli bezpośrednio przy obsłudze komór gazowych: wyciąganiu zwłok, wyrywaniu złotych zębów, obcinaniu włosów, zmywaniu z podłogi śladów krwi i ekskrementów. Kolejna grupa więźniów wykopywała doły – masowe groby, do których początkowo wrzucano zwłoki. W połowie 1942 r. istniały już dwa Sonderkommanda, pracujące przy Czerwonym i Białym Domku. Wkrótce część z nich skierowano do rozkopywania masowych mogił, wydobywania ciał i paleniu ich na stosach. Po zakończeniu pracy, w grudniu 1942 r., więźniowie ci zostali zamordowani w komorze gazowej. Choć chronologia zdarzeń nie jest jasna, wiadomo że przynajmniej dwie grupy więźniów z Sonderkommanda usiłowały wówczas zbiec z obozu. W rezultacie esesmani zamordowali wszystkich więźniów z obsługi komór gazowych. Z przybywających do Auschwitz transportów zostało utworzone nowe Sonderkommando.

W lutym 1944 r., kiedy do obozu przybywało mniej transportów, zamordowano połowę 400‑osobowej grupy, natomiast z chwilą rozpoczęcia Sonderaktion „Ungarn” komando powiększono do około 900 więźniów. We wrześniu 1944 r. ponownie zredukowano liczebność Sonderkommando, mordując 200 więźniów. W obliczu kolejnej takiej próby, w październiku 1944 r., członkowie Sonderkommando stawili opór. W wyniku buntu i egzekucji, jakich dokonali w tym dniu esesmani, zginęło około 450 z 660 więźniów tego komanda. Więźniom udało się zabić trzech i zranić kilkunastu uzbrojonych esesmanów. Pomniejszone do około 200, a potem 100 więźniów, Sonderkommando pozostało w obozie do ewakuacji w styczniu 1945 r.

Sowieccy jeńcy wojenni

Pierwsi sowieccy jeńcy wojenni zostali skierowani do Auschwitz w lipcu i sierpniu 1941 r. Na początku września 1941 r. przywieziono ok. 600 jeńców, którzy zostali zamordowani wraz z 250 polskimi chorymi więźniami, w podziemiach bloku 11 przy pomocy Cyklonu B. Był to pierwszy przypadek masowego zabicia ludzi gazem w Auschwitz. W październiku 1941 r., w wydzielonej części Auschwitz I, władze SS osadziły około 10 tysięcy jeńców. Głównym zadaniem jeńców była budowa nowego obozu na polach wysiedlonej wsi Brzezinka (Birkenau). Panowała wśród nich wysoka śmiertelność – przeciętnie każdego dnia ginęło ok. 60 mężczyzn – spowodowana egzekucjami, biciem, szykanami, pracą ponad siły, głodem i chorobami. W marcu 1942 r. ok. 600 pozostałych przy życiu jeńców zostało przeniesionych do nowo powstałego obozu Birkenau (BIb). Jesienią większość z nich została wywieziona do obozów w głębi Rzeszy.

Według szacunkowych danych Niemcy skierowali w sumie do Auschwitz około 15 tysięcy jeńców sowieckich. Około trzech tysięcy z nich zostało zgładzonych zaraz po przywiezieniu, w obozie zarejestrowano około 12 tysięcy, z których zginęło co najmniej kolejnych 11 tysięcy.

"Sport"

Więźniowie często zmuszani byli do wykonywania uciążliwych ćwiczeń fizycznych nazywanych przez esesmanów i więźniów funkcyjnych „sportem”. Jednak wbrew nazwie, ich celem nie było podnoszenie sprawności fizycznej, lecz sterroryzowanie, zmuszenie do uległości i podporządkowanie więźniów dyscyplinie obozowej. Do najczęstszych „ćwiczeń” należały wielokrotnie powtarzane przysiady (kniebeugen), wykonywane w szybkim tempie, narzuconym przez esesmana lub funkcyjnego. Odmianą tego „ćwiczenia” było pozostawanie w przysiadzie przez dłuższy czas z rękami wyciągniętymi do przodu lub trzymanymi nad głową albo splecionymi z tyłu głowy. Wśród innych częstych form „gimnastyki” wymienić należy skoki w przysiadach, tzw. żabka (hüpfen), wykonywane często na dystansie kilkudziesięciu metrów; długotrwałe toczenie się po ziemi raz w jedną, raz w drugą stronę (rollen), nieraz w kurzu lub błocie albo śniegu; taniec (tanzen) polegający na obracaniu się wokół własnej osi z rękami trzymanymi do góry lub w bok, często z jednoczesnym przemieszczaniem się do przodu. Więźniowie, którzy nie byli już w stanie wykonywać poleceń, byli bici do nieprzytomności.

Strafkompanie

Karna kompania

Strefa interesów obozu koncentracyjnego Auschwitz

(niem. Interessengebiet des KL Auschwitz)

Zarządzany przez SS obszar o powierzchni ponad 40 km2, powstały w początkach 1941 r. po wysiedleniach Polaków i Żydów z położonych w pobliżu obozu wsi oraz mieszkańców jednej z dzielnic Oświęcimia. Jej utworzenie było wynikiem dążności władz obozu do usunięcia z okolicy świadków zbrodni dokonywanych przez SS, jak i też utrudnienia kontaktów więźniów ze światem zewnętrznym, gdyż – jak pisał w jednym z meldunków Höss: „okoliczna ludność jest fanatycznie polska” i gotowa do udzielenia pomocy zbiegom, „gdy tylko dotrą do pierwszej polskiej zagrody”. Równie ważnym czynnikiem było skonfiskowanie ziemi dla obozowego gospodarstwa rolnego. W rezultacie do 1943 r. wysiedlono z tego terenu około dziewięć tysięcy osób oraz zburzono ponad tysiąc domów mieszkalnych. Pozyskane materiały budowlane zostały wykorzystane do budowy baraków obozu Birkenau. Później na terenie strefy esesmani zorganizowali osiem podobozów, z których więźniowie dochodzili do pracy przy uprawie roli, hodowli zwierząt i utrzymaniu stawów rybnych.

Szpilowanie

W sierpniu 1941 r. Niemcy zaczęli praktykować w Auschwitz tzw. szpilowanie, czyli uśmiercanie więźniów za pomocą dożylnych zastrzyków fenolu. Zabijano w ten sposób głównie chorych więźniów, których stan zdaniem lekarzy SS nie rokował rychłego wyzdrowienia. Morderstw dokonywano w tzw. sali zabiegowej jednego z bloków szpitalnych Auschwitz I. Skazanych wprowadzano do pomieszczenia, nakazując usiąść na taborecie, po czym jeden z funkcyjnych przytrzymywał ich z tyłu za ramiona, a sanitariusz SS wbijał igłę bezpośrednio do mięśnia sercowego. Zgon następował po kilku sekundach.

Z dokumentów obozowego ruchu oporu wynika, że w drugiej połowie 1942 r. w czasie czterech miesięcy zabito w ten sposób 2 467 więźniów. Zastrzykami fenolu zabijano także polskie dzieci z Zamojszczyzny oraz ciężarne więźniarki Żydówki. Z czasem ograniczono stosowanie tej metody, gdyż z chwilą uruchomienia komór gazowych tam najczęściej mordowano chorych więźniów po selekcjach w szpitalach obozowych.

Szpitale

Zaczątkiem szpitala w Auschwitz I była tzw. izba chorych, która została utworzona w czerwcu 1940 r., zaraz po utworzeniu obozu. W kolejnych latach szpitale utworzono też w Birkenau (m.in. w części obozu kobiecego BIa i w obozie BIIf), w Monowitz oraz w kilku większych podobozach.

W przepełnionych szpitalach panowała wysoka śmiertelność. Warunki życia w obozie sprawiały, że więźniowie szybko zapadali na różne choroby. Zimą częste były przypadki przeziębień, zapalenia płuc oraz odmrożeń. Rezultatem brutalnego postępowania esesmanów i funkcyjnych były złamania kończyn i uszkodzenia mięśni. W wyniku awitaminozy i zakażeń więźniowie cierpieli z powodu czyraków, ropni i owrzodzeń. Częstym schorzeniem była choroba głodowa (muzułman). W szpitalu roiło się od pcheł i wszy, a w Birkenau dodatkową plagą były szczury.

Od drugiej połowy 1942 r., w związku z zagrożeniem tyfusem oraz wzrostem zapotrzebowania na siłę roboczą, władze SS podjęły działania mające na celu poprawę warunków panujących w szpitalach. Jednak stałym zagrożeniem dla przebywających w szpitalach były selekcje, przeprowadzane przez lekarzy SS do listopada 1944 r. Początkowo obejmowały one wszystkich chorych więźniów, natomiast od połowy 1943 r. wyłącznie Żydów.

Ściana Śmierci

Konstrukcja ustawiona przy murze dziedzińca między blokiem 10 i blokiem 11 w Auschwitz I, przed którą przez dwa lata, od jesieni 1941 do jesieni 1943 r. esesmani zamordowali kilka tysięcy osób. Więźniowie byli zabijani przez esesmana strzałem w potylicę z broni małokalibrowej. Po egzekucji zwłoki były wywożone do krematorium. Od jesieni 1943 r. egzekucje przez rozstrzelanie przeprowadzane były w obozie Birkenau. Ścianę zdemontowano. W 1946 r. byli więźniowie obozu, zarazem pracownicy powstającego wówczas Miejsca Pamięci, dokonali jej konstrukcji.

Śmiertelność w obozie

Spośród około 400 tys. zarejestrowanych w Auschwitz więźniów śmierć poniosła co najmniej połowa. Liczbę zmarłych można ocenić przez porównanie ilości wydanych w obozie numerów z liczbą więźniów przeniesionych do innych obozów (ok. 190 tys.), wyzwolonych (7,5 tys.), zwolnionych (ok. 2 tys.) i zbiegłych (co najmniej 180). Do zachowanych dokumentów, na podstawie których można po części odtworzyć śmiertelność panującą w poszczególnych okresach istnienia obozu, należą przede wszystkim prowadzone przez Niemców księgi zgonów.

Tatuowanie numerów

Auschwitz był jedynym niemieckim obozem koncentracyjnym, w którym więźniom tatuowano numery ewidencyjne. Jesienią 1941 r. podjęto decyzję o oznakowaniu w ten sposób sowieckich jeńców wojennych. Początkowo numer tatuowano na lewej piersi jeńca. W podobny sposób tatuowano polskich więźniów przeniesionych do Birkenau z Auschwitz I w marcu 1942 r., a także Żydów przywożonych w pierwszych transportach. Od wiosny 1942 r. władze obozu zaleciły tatuowanie numeru na przedramieniu lewej ręki. W ten sposób znakowano Żydów przywożonych w kolejnych transportach, a także osadzone wcześniej w obozie Żydówki. Od początku 1943 r. rozpoczęto tatuowanie numerów więźniarkom nieżydowskim, a od wiosny również więźniom, zarówno już zarejestrowanym, jak i nowo przywożonym. Niektórym grupom więźniów oprócz numerów tatuowano dodatkowe oznaczenia, np.: „Z” – Romom, „A” – Żydom i Żydówkom przywożonym od maja 1944 r., a następnie „B” – tylko Żydom.

Nie tatuowano numerów więźniom Niemcom i Austriakom, tzw. więźniom wychowawczym, więźniom policyjnym (blok 11), Polakom przywożonym latem 1944 r. z objętej powstaniem Warszawy, a także Żydom i Żydówkom, których od maja tego roku przetrzymywano czasowo na terenie Birkenau, przed wysłaniem do innych obozów w Rzeszy.

Trójkąt

(niem. Winkel)

Trójkąt oznaczający kategorię więźnia, był naszywany wraz z numerem obozowym na pasiaku. Czerwone trójkąty otrzymywali więźniowie polityczni, zielone – kryminalni, czarne – aspołeczni, różowe – homoseksualiści, fioletowe zaś – Badacze Pisma Świętego. Początkowo Żydom wydawano dodatkowo żółte trójkąty zwrócone podstawą w dół, naszywając na nie trójkąty o jednej z wyżej wymienionych barw (w praktyce niemal wyłącznie czerwone), które w rezultacie tworzyły sześcioramienną Gwiazdę Dawida; później, zamiast żółtego trójkąta, nad trójkątem czerwonym naszywano wąski pasek żółtej tkaniny. Na trójkątach nanoszone były oznaczenia literowe, określające narodowość więźnia: P – dla Polaków, R – Rosjan, U – Ukraińców itd. Więźniowie wychowawczy (Erziehungshäftlinge) otrzymywali zamiast trójkątów literę E, zaś sowieckim jeńcom wojennym malowano na odzieży farbą olejną litery SU (Sowjetunion). Oznaczeń literowych nie stosowano jedynie wobec więźniów Niemców.

Tyfus plamisty

Choroba zakaźna o ciężkim przebiegu, której ofiarą padło kilkadziesiąt tysięcy więźniów Auschwitz, wywoływana przez bakterie przenoszone przez wszy pasożytujące na gryzoniach (szczurach, myszach). Pierwsze objawy są widoczne po kilku dniach od zakażenia: pojawia się wysoka gorączka i wysypka w formie czerwonych plam na skórze, następnie dochodzi do zmian w układzie nerwowym, naczyniach krwionośnych i sercu. W latach drugiej wojny światowej nie były jeszcze dostępne skuteczne leki (antybiotyki), więc przetrwanie choroby zależało od indywidualnej odporności organizmu – do samoistnego wyzdrowienia mogło dojść po około czterech tygodniach. Początkowo lekarze SS nie przywiązywali większej wagi do zwalczania przyczyn tej choroby. Dopiero zgon naczelnego lekarza obozowego w maju 1942 r. i zachorowania wśród esesmanów zmusiły władze obozu do podjęcia środków zaradczych. Należały do nich przede wszystkim: masowe selekcje do komór gazowych chorych na tyfus, częstsze dezynfekcje odzieży, odkażanie baraków mieszkalnych oraz kąpiele więźniów w łaźniach. Epidemię tyfusu udało się opanować dopiero w 1944 r.

Ucieczki

Ogółem w całej historii obozu Auschwitz, na ponad milion osób do niego deportowanych, próbę ucieczki podjęło kilkuset więźniów. Ucieczki spontaniczne kończyły się najczęściej śmiercią zbiega – próbujący zbiec z miejsca pracy ginęli od strzałów strażników. Większe szanse powodzenia miały ucieczki poprzedzone przygotowaniami. Było to możliwe z chwilą, gdy wprowadzono tzw. duży łańcuch straży – więźniowie pracowali na znacznym terenie wokół obozu, otoczonym przez posterunki strażnicze i patrolowanym przez esesmanów. Potencjalni zbiegowie starali się wówczas przygotować jakąś kryjówkę, gdzie mogli się schować. W przypadku stwierdzenia braku więźnia Niemcy wysyłali patrole, które przeszukiwały teren, pilnowany dniem i nocą przez esesmanów ustawionych wzdłuż dużego łańcucha straży. Jeśli uciekinierów nie schwytano, po trzech dniach ściągano posterunki i rozsyłano do placówek policji telegramy z informacją o zbiegach. Inną stosowaną przez uciekinierów metodą było zdobycie cywilnego ubrania i przepustki, a następnie wmieszanie się w tłum robotników cywilnych, opuszczających wieczorem teren obozu. Kilku więźniów uciekło przebranych w esesmańskie mundury, kilku podkopem pod ogrodzeniem w podobozach, gdzie system straży był mniej rozbudowany.

W dziejach Auschwitz doszło też do trzech zbiorowych ucieczek: więźniów karnej kompanii (czerwiec 1942 r.), sowieckich jeńców wojennych (listopad 1942 r.) i więźniów Sonderkommando (październik 1944 r.); miało też miejsce kilka rozpaczliwych prób ukrycia się lub ucieczki grup deportowanych na zagładę Żydów (np. luty 1943 r.), zaraz po przyjeździe transportu na rampę.

Większość zbiegów została schwytana przez patrole policji lub zastrzelona w czasie pościgu. Ucieczka powiodła się co najmniej 180 osobom.

Warunki życia

    • Biegunka
    • Egzekucje
    • Eksperymenty
    • Flegmona
    • Higiena
    • Kary
    • Muzułman
    • Praca
    • Selekcje w obozie
    • „Sport”
    • Szpilowanie
    • Szpitale
    • Tyfus
    • Wyżywienie

Włosy

Więźniom Auschwitz, podobnie jak innych niemieckich obozów koncentracyjnych, w czasie procedury przyjęcia do obozu ścinano i golono włosy na całym ciele. Zabieg ten wykonywano z przyczyn higienicznych oraz dla utrudnienia ucieczki. Główny Urząd Gospodarki i Administracji SS polecił magazynować włosy więźniów i sprzedawać je firmom niemieckim jako surowiec przemysłowy. Utylizacji podlegały również włosy Żydówek mordowanych w komorach gazowych. W ośrodkach zagłady Belzec, Sobibor i Treblinka kobiety pozbawiano włosów przed wprowadzeniem ich do komory gazowej, natomiast w Auschwitz więźniowie Sonderkommando obcinali włosy zwłokom. Pozyskane w ten sposób włosy były następnie dezynfekowane, suszone, pakowane w worki i sprzedawane firmom niemieckim, dla których stanowiły surowiec do produkcji tkanin (włosianki) i filcu. W Miejscu Pamięci Auschwitz zobaczyć można belę włosianki i blisko dwie tony włosów, pochodzących od prawie 40 tys. osób.

Wychowawczy więźniowie, kategoria

(niem. Erziehungshäftlinge, EH)

Zgodnie z zarządzeniem Heinricha Himmlera z maja 1941 r. tzw. obozy pracy wychowawczej miały służyć do przetrzymywania robotników „odmawiających zatrudnienia lub osobników leniwych, których zachowanie równało się sabotowaniu pracy”, gdzie przez „intensywną pracę” miano ich „wychować w duchu zorganizowanej pracy i w ten sposób dać dla innych odstraszający i ostrzegawczy przykład”.

Pierwsi więźniowie wychowawczy zostali skierowani do Auschwitz I w lipcu 1941 r. Zamiast trójkątów mieli naszyte na pasiakach litery „E”. W styczniu 1943 r. w Monowitz powstał dla nich odrębny obóz wychowawczy. Traktowano ich równie brutalnie, jak i pozostałych więźniów, zmuszając do ciężkiej pracy i wydając głodowe racje żywnościowe. Spośród 9,2 tysięcy więźniów mężczyzn tej kategorii, przede wszystkim Polaków, ale również Rosjan, Ukraińców, Francuzów i Włochów, zginęło około 1,4 tysiąca osób. Więźniarki wychowawcze, w sumie 1,8 tysiąca kobiet, osadzano w obozie BIa w Birkenau.

Wysiedlenia

W związku z założeniem obozu koncentracyjnego Auschwitz niemieckie władze administracyjne przeprowadziły wysiedlenia okolicznej ludności polskiej i żydowskiej. Do opuszczenia swych domów zostało w sumie zmuszonych ponad 15 tysięcy osób.

Najpierw wysiedleni zostali Polacy, mieszkający w bezpośrednim sąsiedztwie obozu, a następnie mieszkańcy Zasola, pobliskiej dzielnicy Oświęcimia. Obszar ten został włączony do tzw. strefy interesów obozu. Część domów zaadaptowano na mieszkania dla esesmanów oraz ich rodzin, a resztę opuszczonych budynków w większości wyburzono. Po podjęciu decyzji o utworzeniu w pobliżu obozu gospodarstwa rolnego SS wysiedlono ludność polską i żydowską z ośmiu wiosek położonych w pobliżu Oświęcimia. Na zajętym obszarze władze Auschwitz przejęły cały inwentarz żywy i ruchomy oraz wszystkie nieruchomości. Wyburzono ponad tysiąc domów, a pozyskany materiał wykorzystano do budowy obozu Birkenau i kilku podobozów. Wysiedlono też całą żydowską ludność Oświęcimia, a opuszczone mieszkania przeznaczono dla niemieckich pracowników IG Farben. W związku z budową przez tę firmę zakładów petrochemicznych wysiedlono dodatkowo większość mieszkańców wioski Monowice, na której terenie powstał obóz Auschwitz III-Monowitz.

Niezależnie od tego władze niemieckie usuwały ludność polską z innych miejscowości w pobliżu Oświęcimia. Wiązało się to z polityką „umacniania niemczyzny” na terenach polskich zaanektowanych przez Trzecią Rzeszę – miejsce wysiedlonych zajmowali osadnicy niemieccy.

Wyzwolenie Auschwitz

Wstępna ewakuacja obozu i zacieranie śladów

Od sierpnia 1944 r. do połowy stycznia 1945 r. Niemcy wywieźli z Auschwitz ok. 65 tys. więźniów i więźniarek, których jako niewolniczą siłę roboczą zatrudniono w różnych zakładach przemysłowych w głębi Trzeciej Rzeszy. Rozpoczęli też wstępne zacieranie śladów i niszczenie dowodów zbrodni – palono m.in. rejestry więźniów i wykazy Żydów zamordowanych w komorach gazowych. Wywożono ruchome mienie obozowe, głównie duże ilości materiałów budowlanych, oraz rzeczy zagrabione ofiarom masowej zagłady. Do końca roku rozebrano lub zdemontowano urządzenia techniczne wszystkich, z wyjątkiem jednej, komór gazowych i krematoriów.

Likwidacja obozu

W połowie stycznia 1945 r., w związku z przełamaniem linii frontu przez Armię Czerwoną i zbliżaniem się jej jednostek do oddalonego o 70 km Krakowa, rozpoczęto ostateczną ewakuację więźniów. Od 17 do 21 stycznia 1945 r. wyprowadzono w pieszych kolumnach z Auschwitz i podobozów około 56 tys. więźniów i więźniarek. Po dotarciu do wyznaczonych stacji kolejowych byli wywożeni dalej na zachód wagonami towarowymi. Zarówno piesze, jak i kolejowe trasy ewakuacyjne usłane zostały zwłokami zastrzelonych oraz zmarłych z wycieńczenia lub przemarznięcia. Ocenia się, że w trakcie tej akcji zginęło co najmniej 9 tys. więźniów Auschwitz.

20 stycznia 1945 r. esesmani wysadzili w powietrze unieruchomione wcześniej komory gazowe wraz z krematoriami, a 26 stycznia ostatnią z nich, znajdującą się dotąd w stanie pełnej zdatności do użytku. 23 stycznia podpalili magazyny z mieniem pozostałym po ofiarach eksterminacji.

Wyzwolenie

Po ewakuacji na terenie obozów w niepewnej sytuacji znalazło się blisko 9 tys. więźniów, w większości chorych i wyczerpanych, pozostawionych tam przez Niemców. Około 700 więźniów żydowskich zostało zamordowanych pomiędzy wymarszem ostatnich kolumn ewakuacyjnych a nadejściem oddziałów sowieckich. Tylko zbieg okoliczności sprawił, że reszta w większości uniknęła zagłady.

27 stycznia 1945 r. na teren miasta Oświęcimia wkroczyła Armia Czerwona, napotykając na opór cofających się oddziałów niemieckich. W walkach o wyzwolenie poległo ponad 230 żołnierzy sowieckich. W Auschwitz I, Auschwitz II-Birkenau i Auschwitz III-Monowitz wyzwolenia doczekało około 7 tys. więźniów. Około 500 innych zostało wyzwolonych przed 27 stycznia i wkrótce potem w podobozach.

Nad chorymi roztoczyło opiekę kilka sowieckich szpitali polowych oraz tzw. Szpital Obozowy Polskiego Czerwonego Krzyża, założony przez polskich ochotników, głównie mieszkańców Krakowa i okolic. Znalazło się w nich 4,5 tys. byłych więźniów – głównie Żydów, obywateli ponad dwudziestu państw – w tym ponad 400 dzieci.

Więźniowie we względnie dobrym stanie fizycznym opuścili Auschwitz zaraz po wyzwoleniu, udając się w rodzinne strony na własną rękę bądź w zorganizowanych transportach. Większość pacjentów szpitali uczyniła to samo trzy-cztery miesiące później.

Wyżywienie

Jadłospisy dla więźniów obozów koncentracyjnych oparte były na normach żywieniowych, w których wyszczególniano składniki niezbędne do przygotowania posiłków oraz ich wartość kaloryczną. Często jednak skład i wartość odżywcza porcji nie odpowiadały normom, gdyż część artykułów żywnościowych albo przywłaszczali sobie funkcyjni, albo były one niskiej jakości lub zepsute.

Więźniowie otrzymywali trzy posiłki w ciągu dnia. Rano wydawano pół litra płynu do picia. Posiłek południowy składał się z około litra zupy. Od 1942 r. do gotowania zup używano również produktów pochodzących z bagażu Żydów mordowanych w komorach gazowych. Na kolację wydawano pół litra płynu do picia, a także około 300 g czarnego chleba, do którego dodawano nieco wędliny, margaryny albo łyżkę stołową marmolady lub sera. Chleb miał wystarczyć również na śniadanie, lecz wygłodzeni więźniowie zjadali zazwyczaj od razu całą porcję, również z obawy przed okradzeniem w nocy.

Niska wartość odżywcza posiłków, spowodowana niedoborem białka zwierzęcego, tłuszczu, witamin i soli mineralnych, prowadziła do szybkiego wycieńczenia organizmu (muzułman).

Zacieranie śladów zbrodni

Wstępna ewakuacja obozu i zacieranie śladów

Załoga SS

Stan załogi Auschwitz wzrastał stopniowo wraz ze zwiększaniem się liczby więźniów i wynosił: w marcu 1941 r. – około 700 esesmanów, w czerwcu 1942 r. – dwa tysiące, w kwietniu 1944 r. – prawie trzy tysiące, a w sierpniu – 3342. Najwyższy stan osiągnięto w styczniu 1945 r., gdy w przeddzień ewakuacji obozu załogę poważnie wzmocniono – do 4480 esesmanów.

Esesmani kierowani byli do Auschwitz z załóg obozów koncentracyjnych, komend uzupełnień SS oraz z dywizji Waffen SS. Wielu z nich po pewnym czasie przenoszono do innych obozów lub jednostek frontowych – ogółem stan osobowy załogi wymienił się prawie dwukrotnie. Początkowo wśród esesmanów przeważali Niemcy i Austriacy oraz tzw. Niemcy etniczni z Sudetów i zachodniej Polski, później zaś coraz liczniej reprezentowani byli volksdeutsche z Jugosławii, Węgier i Rumunii. Niski był poziom wykształcenia – ponad 70% esesmanów ukończyło jedynie kilka klas szkoły ludowej, osób z wyższym wykształceniem było jedynie 5% – głównie lekarzy i inżynierów z biura budowlanego obozu.

Esesmani mieli do dyspozycji szpital, dom wypoczynkowy, instalacje wojskowe (m.in. strzelnice), a także kantyny. Szeregowi esesmani zakwaterowani byli w koszarach, oficerowie, wraz z rodzinami, zajmowali domy w Oświęcimiu, z których wysiedlono przedwojennych mieszkańców.

Spośród ośmiu tysięcy esesmanów, którzy służyli w Auschwitz w czasie istnienia obozu, jedynie ok. 10% zostało po wojnie osądzonych.

Zamojszczyzna

W latach 1942 i 1943 Niemcy deportowali do Auschwitz polskie rodziny z regionu zamojskiego. Wiązało się to z realizacją planów germanizacji ziem wschodnich, postrzeganych przez nich jako „przestrzeń życiowa”. Wysiedlonych zastępowano osadnikami niemieckimi.

W trakcie operacji Niemcy wyrzucili z domów około 110 tysięcy Polaków. Większość została wywieziona do przymusowej pracy w głębi Trzeciej Rzeszy. Kilkadziesiąt tysięcy osób planowano skierować do Auschwitz, jednak z powodu klęsk armii niemieckiej na froncie wschodnim, ucieczek chłopów oraz oporu stawianego przez polskie oddziały partyzanckie, do Auschwitz skierowano jedynie 1300 osób. Osoby starsze, chore i kalekie zostały zamordowane w komorach gazowych. Zastrzykami fenolu (szpilowanie) zamordowano kobiety w ciąży i matki wraz z noworodkami, które przyszły na świat tuż po przywiezieniu do obozu. Większość osadzonych w obozie zmarła z powodu ciężkich warunków bytowych i brutalnego traktowania lub została zamordowana w komorach gazowych po selekcji. Ogółem w ciągu kilku miesięcy zginęło około 80% deportowanych z Zamojszczyzny.

Złoto dentystyczne

Złoto dentystyczne pozyskane z uzębienia zmarłych więźniów było dostarczane do naczelnego zarządu służby sanitarnej SS, który przydzielał je placówkom stomatologicznym, gdzie leczyli się esesmani z rodzinami. Do początków października 1942 r. w posiadaniu urzędu znalazł się zapas pięćdziesięciu kilogramów kruszcu, pokrywający zapotrzebowanie służby dentystycznej SS na okres pięciu lat.

Nieznana jest ilość złota oraz innych metali stomatologicznych przekazana z Auschwitz. Z częściowo zachowanych meldunków obozowej stacji dentystycznej wynika, że w drugiej połowie 1942 r. z uzębienia 2904 zmarłych więźniów wyrwano 16325 zębów wykonanych ze złota i stopów metali szlachetnych. Jednak w zdecydowanie większej ilości metale dentystyczne były pozyskiwane z uzębienia Żydów mordowanych w komorach gazowych. Według ustaleń członków obozowego ruchu oporu władze SS otrzymywały z uzębienia ofiar 10-12 kg złota miesięcznie.

Żydzi

Zagłada Żydów, dokonana w latach drugiej wojny światowej przez Niemców w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej, była największym masowym ludobójstwem w dziejach ludzkości. Jedna piąta spośród blisko sześciu milionów zamordowanych Żydów zginęła w Auschwitz.

W sumie w latach 1942-1944 deportowano do obozu ponad milion Żydów:

• 430 tys. z Węgier

• 300 tys. z Polski

• 69 tys. z Francji

• 60 tys. z Holandii

• 55 tys. z Grecji

• 46 tys. z Czech i Moraw

• 26 tys. ze Słowacji

• 25 tys. z Belgii

• 23 tys. z Niemiec i Austrii

• 10 tys. z Jugosławii

• 7,5 tys. z Włoch

• 690 z Norwegii

Ok. 900 tys. z nich zostało zamordowanych w komorach gazowych zaraz po przyjeździe i selekcji na rampie. 200 tys. zarejestrowano w obozie, gdzie ponad połowa zginęła w wyniku brutalności esesmanów i funkcyjnych, pracy ponad siły, niedożywienia, katastrofalnych warunków higienicznych i związanych z tym chorób i epidemii (warunki życia) oraz selekcji w obozie.

•