Album ze zdjęciami wykonanymi przez esesmanów pod koniec maja 1944 r. Fotografie przedstawiają m.in. przybycie transportu Żydów do Birkenau, selekcję na rampie, przejście do komór gazowych, pierwsze chwile w obozie osób pozostałych przy życiu, przewóz zrabowanego mienia i jego sortowanie. Nazwany tak od nazwiska Lili Jacob, ocalałej z Auschwitz słowackiej Żydówki, która odnalazła go album po wojnie na terenie obozu koncentracyjnego Mittelbau-Dora.

Arbeit macht frei

(z niem. praca czyni wolnym) Napis nad bramą obozu Auschwitz I, parafraza tytułu powieści niemieckiego pisarza Lorenza Diefenbacha pt. Die Wahrheit macht frei (prawda czyni wolnym).
Przed wojną slogan wykorzystywany w Niemczech w programach zwalczania masowego bezrobocia. Po dojściu nazistów do władzy słowa te znalazły się przy wejściach do kilku obozów koncentracyjnych i gett, oprócz Auschwitz, także m.in. w: Dachau, Sachsenhausen, Flossenbürg, Gross‍‐Rosen i Theresienstadt.

W napisie nad bramą obozu Auschwitz I litera „B” została przymocowana odwrotnie, co część więźniów interpretowała jako akt oporu, wskazujący na kłamstwo głoszonego na bramie hasła. Prawdopodobnie jednak było to dziełem przypadku

W grudniu 2009 r., na zlecenie szwedzkiego neonazisty, napis został skradziony i pocięty na kawałki. Po dwóch dniach został odzyskany, naprawiony i zakonserwowany. Obecnie nad bramą wisi replika oryginału.

Aspołeczni więźniowie, kategoria

Więźniowie oznaczani w obozie czarnym trójkątem. Decyzję o ich umieszczeniu w obozie podejmowały organa niemieckiej policji kryminalnej, a za podstawę służyły oskarżenia o włóczęgostwo, alkoholizm, uprawianie prostytucji, sutenerstwo, uchylanie się od pracy, praktycznie zaś wiele innych czynów i zachowań dość dowolnie interpretowanych przez władze policyjne. W obozie ich pozycja niewiele różniła się od więźniów kryminalnych – esesmani wyznaczali ich często do pełnienia funkcji kapo i blokowych. Z innych przyczyn do tej kategorii formalnie zaliczano również Romów i Sinti. W sierpniu 1944 r. w Auschwitz przebywało 437 Niemców oraz 141 Polaków i 32 Czechów zaliczanych do tej kategorii.

Auschwitz

Niemiecka nazwa Oświęcimia – miasta oddalonego o 70km na zachód od Krakowa. Przed wojną Oświęcim liczył ok.13 tys. mieszkańców, z czego połowę stanowili Żydzi.
Zaraz po wybuchu II wojny światowej, w dniach 3/4 września 1939 r., miasto zostało zajęte przez oddziały Wermachtu, a następnie włączone administracyjnie do Niemiec i przemianowane na Auschwitz.

Nazwa ta często mylnie utożsamiana jest wyłącznie z obozem koncentracyjnym KL Auschwitz utworzonym w 1940 r. na obrzeżach miasta. Tym niemniej, aby uniknąć znaczeniowych pomyłek, w literaturze przyjęło się określanie obozu koncentracyjnego mianem Auschwitz, zaś położonego na przeciwnym brzegu rzeki Soły miasta przedwojenną i obecną nazwą Oświęcim.

KL Auschwitz

Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny oraz ośrodek zagłady Żydów utworzony w czasie drugiej wojny światowej na obrzeżach miasta Oświęcimia, włączonego wraz z częścią ziem polskich do Trzeciej Rzeszy. Obejmował obóz Auschwitz (I), obóz Auschwitz II-Birkenau, Auschwitz III-Monowitz i niemal pięćdziesiąt podobozów, założonych na terenach Górnego Śląska, Małopolski Zachodniej i Czech. Wszystkie on one stanowiły administracyjną całość i były centralnie zarządzane.

Spośród ok. 1,1 miliona ofiar KL Auschwitz około 900 tys. stanowili Żydzi, zamordowani w komorach gazowych bezpośrednio po przywiezieniu. Kolejnych 200 tys. to więźniowie, z początku wyłącznie mężczyźni, a potem również kobiety, różnych narodowości (Polacy, Żydzi, Romowie, sowieccy jeńcy wojenni i in.) zarejestrowani w obozie, którzy zginęli w wyniku głodu, chorób, wyniszczającej pracy, egzekucji i selekcji.

Auschwitz I

Pierwszy z obozów kompleksu KL Auschwitz, założony w czerwcu 1940 r. na przedmieściu Oświęcimia,. Został utworzony na terenie dawnych koszar Wojska Polskiego, w widłach rzek Soły i Wisły, w pobliżu dużej węzłowej stacji kolejowej.

Poza ogrodzeniem obozu, w przebudowanym dawnym magazynie amunicji, w sierpniu 1940 r. uruchomiono pierwsze krematorium do spalania zwłok więźniów. Piece krematoryjne dostarczyła niemiecka firma Topf und Söhne. We wrześniu 1941 r. w budynku krematorium – w pomieszczeniu służącym dotąd jako kostnica – utworzono pierwszą komorę gazową, w której mordowano przy użyciu gazu Cyklonu B.

W latach 1940-‍1942 wśród więźniów Auschwitz I jako grupa narodowościowa dominowali Polacy. Z czasem proporcje te odwróciły się, np. w sierpniu 1944 r. w obozie macierzystym przetrzymywano ponad 9 tys.Żydów, niecałe 4 tys.Polaków oraz prawie 3 tys. więźniów innych narodowości.

Najwyższy liczbowy stan obozu macierzystego w 1944 r. wyniósł prawie 18 tys. więźniów.

Plany rozbudowy Auschwitz I

Początkowo obóz macierzysty składał się z 20 budynków więźniarskich oraz dwóch bloków administracyjnych SS. Jesienią 1940 r. rozpoczęto jego sukcesywną rozbudowę, między innymi na części dotychczasowego placu u apelowego wzniesiono 8 kolejnych bloków, a poza ogrodzonym terenem także: blok administracji SS, nowy budynek przyjęć oraz na terenie przylegającym do obozu wybudowano kolejnych 20 jednopiętrowych budynków mających stanowić tzw. przedłużenie obozu (Lagererweiterung LINK).

W pobliżu obozu miały też się znajdować osiedle mieszkaniowe dla esesmanów i ich rodzin, zabudowane domami jedno- i dwurodzinnymi z własnymi ogrodami. Planowano wybudowanie szkoły, przedszkola dla dzieci z ogródkiem, garaży, domu gościnnego i szpitala. Po przeciwnej stronie obozu miały być wzniesione koszary SS obejmujące: budynki mieszkalne i sztabowe, kasyno, garaże, rusznikarnie, warsztaty naprawcze, kryte ujeżdżalnie, hale i plac ćwiczeń oraz stajnie. Plany te zostały zrealizowane tylko częściowo.

Auschwitz II-Birkenau

Obóz wchodzący w skład kompleksu KL Auschwitz, utworzony w bezpośrednim sąsiedztwie wsi Brzezinka, oddalonej o ok 2 km od obozu macierzystego, przemianowanej po włączeniu tych terenów do Trzeciej Rzeszy na Birkenau (LINK). Zaplanowany pierwotnie jako obóz dla sowieckich jeńców wojennych, ostatecznie stał się obozem koncentracyjnym dla więźniów różnych narodowości i ośrodkiem zagłady. W pobliżu obozu utworzono dwie prowizoryczne komory gazowe, uruchomione w wyniku adaptacji na ten cel domów wysiedlonych z wsi Brzezinka Polaków, a następnie wybudowano cztery wielkie krematoria wraz z komorami gazowymi. Tam Niemcy zamordowali większość spośród 1,1 mln deportowanych do Auschwitz Żydów.

Najwyższy stan liczebny obóz osiągnął latem 1944 r., kiedy w obozie Birkenau znajdowało się blisko 90 tys. więźniów (kobiet i mężczyzn oraz dzieci): 68 tys Żydów, 13 tys. Polaków, 8 tys. więźniów innych narodowości.

Plany rozbudowy Birkenau

Budowę obozu Birkenau rozpoczęto w październiku 1941r. Pierwsze projekty przewidywały umieszczenie w obozie stu tysięcy ludzi. W 1942 r. koncepcja ta uległa zmianie i liczba więźniów, których planowano umieścić w Birkenau wzrosła do 150 tys., aż ostatecznie aż 200 tys.. Obóz miał się dzielić na cztery części: pierwsza z nich miała mieścić 20 tys. ludzi, a pozostałe trzy po 60 tys.ięcy ludzi. Cały obóz miał zajmować powierzchnię 175 hektarów.

Zamierzenia te zostały zrealizowane tylko częściowo. Powstały trzy z czterech sektorów: BI, BII oraz BIII, którego budowy nie zdołano ukończyć. Do wiosny 1944 r. (kiedy to rozbudowa obozu została wstrzymana) na obszarze 140 hektarów wybudowano ponad 300 drewnianych i murowanych baraków, budynków administracyjnych i gospodarczych, postawiono 16 km ogrodzenia z drutu kolczastego pod napięciem, położono kilkanaście kilometrów dróg oraz utworzono system rowów odwadniających o długości 13 km. Na północno wschodnim skraju obozu powstały koszary oraz szpital dla esesmanów. Ponadto w maju 1944 r. oddano do użytku trzytorową bocznicę kolejową i rampę wyładowczą zlokalizowaną wewnątrz obozu, pomiędzy sektorami BI i BII.

Auschwitz III-Monowitz

Początkowo był to jeden z podobozów KL Auschwitz, powstały w październiku 1942 r. na terenie wysiedlonej i zburzonej polskiej wsi Monowice (niem. Monowitz), w odległości 7 km od Auschwitz I. Utworzony został w związku z budową przez niemiecką firmę – koncern IG Farbenindustrie – zakładu produkcji syntetycznej gumy i benzyny Buna-Werke.

Od listopada 1943 r. dotychczasowy podobóz Monowitz został podniesiony do rangi obozu koncentracyjnego, któremu podlegały wszystkie „przemysłowe” podobozy istniejące w ramach kompleksu Auschwitz. Stan liczebny obozu stopniowo wzrastał: z ponad 3,5 tys. więźniów w grudniu 1942 r. do ponad 6 tys. w drugiej połowie roku następnego i ponad 11 tys. w lipcu 1944 r. (przede wszystkim Żydów).

W styczniu 1945 r. większość więźniów Monowitz ewakuowano pieszo do Gliwic, a następnie przewieziono ich koleją do obozów koncentracyjnych Buchenwald i Mauthausen.

Obóz Auschwitz III-Monowitz był pierwszym z trzech głównych obozów kompleksu Auschwitz wyzwolonych przez żołnierzy Armii Czerwonej. Miało to miejsce w sobotę, 27 stycznia 1945 r. przed południem. W godzinach popołudniowych wyzwolone zostały obozy Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau.

Badacze Pisma Świętego, kategoria więźniów

Działalność Stowarzyszenia Badaczy Pisma Świętego została zakazana na terenie Trzeciej Rzeszy w 1933 r. z powodu wyznawanych przez jego członków zasad religijnych i pacyfistycznych poglądów, a także międzynarodowych powiązań tej organizacji. W rezultacie wielu z nich więziono w obozach koncentracyjnych. W Auschwitz osadzono łącznie blisko 400 członków Stowarzyszenia, z których część oznaczano w obozie fioletowym trójkątem naszytym na ubraniu więźniarskim, część zaś włączono do innych kategorii więźniów, przede wszystkim politycznych. W grupie tej najwięcej było Niemców, następnie Polaków, a także w mniejszej liczbie Holendrów, Jugosłowian, Rosjan i Czechów.

Odcinek budowlany (niem. Bauabschnitt)

Termin, którym niemieccy architekci projektujący obóz Birkenau nazywali poszczególne jego części. Spośród czterech planowanych odcinków ostatecznie do użytku zostały oddane trzy, w ramach których funkcjonowało dziesięć obozów, w tym: dwa w części BI, siedem w części BII oraz jeden w części BIII. Stąd w literaturze wspomnieniowej oraz przedmiotowej poszczególne sektory (obozy) w ramach KL II-Birkenau określa się mianem „odcinków”: BI („a” i „b”), BII („a”, „b”, „c”, „d”, „e”, „f”, oraz „g”) i BIII.

Odcinek BI. Pierwszy spośród wybudowanych odcinek obozu Birkenau. Dzielił się na dwie mniejsze części:

• BIa – gdzie od sierpnia 1942 r. przetrzymywano więźniarki, oraz
• BIIb – w którym pierwszych więźniów osadzono w marcu 1942 r.

Odcinek BII. Drugi odcinek budowlany składał się z siedmiu części-obozów, oddawanych do użytku sukcesywnie od marca 1943 r.:

• BIIe – tzw. Zigeunerlager, czyli obóz rodzinny dla Romów i Sinti, uruchomiony w marcu 1943 r.
• BIIc – obóz przejściowy dla Żydówek, głównie z Węgier, uruchomiony w maju 1943 r.
• BIIg – tzw. Kanada (LINK), oddany do użytku w połowie 1943 r. kompleks magazynów, w których przechowywano mienie zrabowane deportowanym do KL Auschwitz Żydom.
• BIId – obóz męski, działający od lipca 1943 r.
• BIIf – szpital dla więźniów, oddany do użytku w lipcu 1943 r.
• BIIa - obóz kwarantanny dla mężczyzn, oddany do użytku w sierpniu 1943 r.
• BIIb – tzw. obóz rodzinny dla Żydów z getta w Theresienstadt, uruchomiony we wrześniu 1943 r.

Odcinek BIII, tzw. Meksyk. Od połowy maja 1944 r. umieszczono tam kobiety z transportów Żydów z Węgier (Sonderaktion „Ungarn”).

BIa

(niem. Bauabschnitt Ia – odcinek budowlany 1, część a)

Od sierpnia 1942 roku – obóz kobiecy.

Pierwsze więźniarki zostały osadzone w wydzielonych 10 blokach na terenie obozu macierzystego Auschwitz I w marcu 1942 r. W sierpniu tego roku zostały przeniesione do obozu BIa, sąsiadującego z obozem męskim BIb. W lipcu 1943 r., po przeniesieniu mężczyzn do obozu BIId, obóz kobiecy został powiększony na cały pierwszy odcinek budowlany. W sumie na odcinku BI wybudowano 62 baraki mieszkalne, 10 baraków z umywalniami i latrynami, dwie kuchnie, dwie łaźnie i cztery magazyny.

Na terenie sektora BIa przebywały więźniarki zatrudnione wewnątrz obozu, ponadto część baraków przeznaczono na obozowy szpital, gdzie regularnie przeprowadzano selekcje wśród chorych więźniarek. W obozie panowały dramatyczne warunki higieniczno-sanitarne spowodowane przepełnieniem w barakach oraz niedoborem wody.

W sierpniu 1944 r. na odcinku BI przebywało 23 tys. kobiet. Wśród osadzonych przeważały Żydówki. Oprócz nich w obozie więziono także kobiety innych narodowości, przede wszystkim Polki, a także Rosjanki, Niemki (głównie więźniarki funkcyjne), Czeszki, Jugosłowianki i Francuzki. Na terenie obozu kobiecego Birkenau przebywały również dzieci (chłopcy i dziewczynki) żydowskie, polskie i białoruskie.

BIb

(niem. Bauabschnitt Ia – odcinek budowlany 1, część b)

Pierwszy spośród oddanych do użytku obozów w Birkenau. Przy jego budowie, rozpoczętej w październiku 1941 r., zginęło kilka tysięcy sowieckich jeńców wojennych. Składał się z 12 prefabrykowanych baraków drewnianych oraz 15 baraków murowanych, wzniesionych przy wykorzystaniu materiałów budowlanych pochodzących z rozbiórki domów polskich rolników wysiedlonych z okolicznych wsi.

Obóz zaczął funkcjonować w połowie marca 1942 r., kiedy przeniesiono do niego z Auschwitz I około 600 pozostałych przy życiu sowieckich jeńców oraz najciężej chorych więźniów z obozowego szpitala. W dalszej kolejności umieszczono w nim także więźniów karnej kompanii, Sonderkommando oraz kilka tysięcy Żydów. W rezultacie głodu, wyniszczającej pracy, a zwłaszcza z powodu nadzwyczaj trudnych warunków bytowych i sanitarnych przyczyniających się do wybuchu wśród więźniów epidemii chorób zakaźnych, w obozie panowała bardzo wysoka śmiertelność.

W sektorze BIb przebywało przeciętnie około 10 tys. więźniów. W lipcu 1943 r. mężczyźni zostali przeniesieni z sektora BIb do nowo wybudowanego obozu męskiego na odcinku BIId. Opuszczone przez nich baraki zajęły więźniarki z obozu kobiecego

BIIa

(niem. Bauabschnitt IIa – odcinek budowlany 2, część a)

Uruchomiony w sierpniu 1943 r. obóz kwarantanny dla mężczyzn. Liczył 19 drewnianych baraków, z których trzy pełniły funkcje latryn i umywalni, a 16 służyło za baraki mieszkalne. Przebywali w nim więźniowie odbywający kwarantannę wejściową, trwającą zazwyczaj 3-4 tygodnie.

Stan liczbowy obozu podlegał częstym wahaniom: początkowo przebywało w nim ponad 7 tys. więźniów, natomiast wiosną 1944 r. zdarzały się okresy, w których było ich mniej niż tysiąc. Od kwietnia zaczęto tam również umieszczać wycieńczonych więźniów z transportów ewakuacyjnych z obozu na Majdanku, a potem także innych chorych.

Początkiem listopada 1944 r. obóz kwarantanny został zlikwidowany: więźniów zdrowych przeniesiono na odcinek BIId, a chorych do obozu szpitalnego BIIf.

BIIb

(niem. Bauabschnitt IIb – odcinek budowlany 2, część b)

Tzw. obóz rodzinny przeznaczony dla Żydów deportowanych z getta w Theresienstadt utworzony we wrześniu 1943 r. Zamierzeniem esesmanów było przypuszczalnie potrzeba ukrycia losów wywożonych stamtąd ludzi. Wysyłana z niego przez więźniów korespondencja o narzuconej treści miała wprowadzić w błąd krewnych w getcie co do celu deportacji.

Więźniów umieszczano całymi rodzinami w obozie, jednak osobno zakwaterowano mężczyzn, a osobno kobiety z dziećmi. Wszelkie inne warunki życia były takie same jak w pozostałych obozach: głód, bicie, ciężka praca i ograniczony dostęp do wody.

Ogółem spośród około 46 tys. deportowanych z getta w Theresienstadt esesmani zarejestrowali w obozie około 18 tys. osób. W marcu 1944 r. przeprowadzono w obozie rodzinnym pierwszą selekcję, w wyniku której zamordowano w komorach gazowych blisko 3,8 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci. Obóz został zlikwidowany w lipcu 1944 r., kiedy po kolejnej selekcji około trzech tys. mężczyzn i kobiet wysłano do innych obozów, a pozostałych siedem tys. zabito w komorach gazowych.

BIIc

(niem. Bauabschnitt IIc – odcinek budowlany 2, część c)

Jeden z obozów w Birkenau, wykorzystywany od maja 1944 r. jako tzw. obóz przejściowy dla Żydówek z Węgier. Umieszczone w nim kobiety nie były rejestrowane (nie otrzymywały kolejnych numerów więźniarskich), lecz oczekiwały na transport do obozów w głębi Rzeszy. Z relacji ocalałych wynika, iż sytuacja żywieniowa oraz sanitarna w obozach przejściowych była wręcz katastrofalna, nawet w porównaniu do innych obozów Birkenau.

W październiku obóz został zlikwidowany, a przebywające w nim kobiety włączono do stanu obozu kobiecego.

BIId

(niem. Bauabschnitt IId – odcinek budowlany 2, część d)

Obóz męski na terenie Birkenau, istniejący od 1943 r. Powstał w lipcu, po przeniesieniu tam więźniów z obozu BIb. Więźniowie zajmowali 25 z 40 znajdujących się w obozie BIId drewnianych baraków. Przebywało w nim przeciętnie około 8-12 tys. mężczyzn, średnio po 400 na barak. Dwa z nich, zajmowane przez więźniów karnej kompanii i Sonderkommando, były dodatkowo ogrodzone i odizolowane.

BIIe

(niem. Bauabschnitt IIe – odcinek budowlany 2, część e)

Tzw. Zigeunerlager (niem. obóz cygański) – obóz rodzinny dla Romów i Sinti utworzony w lutym 1943 roku w Birkenau.
Obóz składał się z 32 baraków mieszkalnych oraz budynków gospodarczych, umywalni i latryn. W jednym z baraków utworzono część pracowni dr. Josefa Mengele, w której przeprowadzał on eksperymenty medyczne.

Rodziny romskie nie były w obozie rozdzielane, przebywali w barakach razem, bez względu na płeć i wiek. , Więźniowie mogli nosić cywilną odzież i tylko część z nich była zmuszana do pracy. Jednak wobec głodowych racji żywnościowych, katastrofalnych warunków bytowych i epidemii chorób zakaźnych śmiertelność w „obozie cygańskim” była bardzo wysoka i w okresie od marca 1943 do czerwca 1944 wyniosła ponad 60%.

Ogółem przez półtora roku istnienia obozu zarejestrowano w nim około 21 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci, w tym 378 noworodków urodzonych w obozie. Nocą 2 sierpnia 1944 r. ponad 4,2 tys. przebywających w nim jeszcze osób zostały zamordowane w komorach gazowych.

BIIf

(niem. Bauabschnitt IIf – odcinek budowlany 2, część f)

Szpital obozowy dla mężczyzn utworzony w lipcu 1943 r. Składał się z 17 drewnianych baraków oraz umywalni latryny. Chorzy więźniowie przebywali w oddziałach: chirurgicznym, wewnętrznym, skórnym i zakaźnym (tyfus). Najgorszą sławą cieszył się blok 12, w którym umieszczano chorych nierokujących nadziei na wyzdrowienie i gdzie lekarze SS przeprowadzali wśród więźniów-Żydów systematyczne selekcje do komór gazowych. Nadzór nad obozem sprawowali esesmani lekarze, w tym Josef Mengele (LINK). Zajmowali się głównie prowadzeniem dokumentacji i sprawozdawczości, dokonywali także selekcji na rampie i w blokach mieszkalnych dla więźniów. W praktyce za organizację i poziom lecznictwa w szpitalu obozowym odpowiadał więzień lekarz, któremu podlegali lekarze i pielęgniarze w poszczególnych blokach. Pomimo ich starań wielu pacjentom nie można było przyjść z pomocą z powodu niewystarczającej ilości leków.

Najwyższy stan liczbowy szpital obozowy w sektorze BIIf osiągnął w grudniu 1943 r. – 2,7 tys. więźniów.

BIIg

(niem. Bauabschnitt IIg – odcinek budowlany 2, część g)

Tzw. Kanada II, kompleks magazynowy zlokalizowany na terenie obozu Birkenau, w bezpośrednim sąsiedztwie budynku tzw. Nowej Sauny (pełniącej rolę łaźni, miejsca dezynfekcji odzieży i budynku przyjęć transportów) i krematorium nr IV, służący od 1943 roku do składowania zagrabionego mienia Żydów, ofiar zagłady. Wcześniej tego typu magazyny (zwane w żargonie obozowym Kanada I), powstały latem 1942 r. obok budowanej między obozami Auschwitz I i Birkenau fabryki Niemieckich Zakładów Wyposażenia DAW

W barakach tzw. Kanady składowano głównie bagaże przywożonych od wiosny 1944 r. Żydów z Węgier (Sonderaktion „Ungarn”) i z getta w Litzmannstadt. W szczytowym okresie w obu Kanadach zatrudnionych było – bezpośrednio przy przenoszeniu z ciężarówek i sortowaniu mienia – około 2 tys. więźniów i więźniarek. Ponadto osobne „komando porządkowe” pracowało przy zbieraniu waliz oraz innych przedmiotów z wagonów kolejowych i z rampy.

Praca w magazynach mienia po deportowanych była w obozie uważana za jedną z najlepszych, obok pracy w kuchni i w magazynach żywnościowych, ponieważ dawała możliwość zdobycia dodatkowej żywności, czystej odzieży, artykułów higienicznych i niezbędnych przedmiotów codziennego użytku. Stąd zapewne powstała potoczna nazwa komanda – Kanada kojarzyła się wówczas z krajem dobrobytu, w którym żyje się w sytości i dostatku.

BIII

Tzw. trzeci odcinek budowlany obozu Birkenau, w gwarze obozowej powszechnie zwany Meksykiem. Planowano umieścić tam 60 tys. więźniów. Budowę odcinka rozpoczęto w połowie 1943 r. Do stycznia 1944 r. ze 188 planowanych baraków wzniesiono tylko 32, a kolejnych 35 znajdowało się w fazie montażu lub wyposażania. Pomimo, iż budowa nie została ukończona powzięto decyzję o utworzeniu tam obozu przejściowego dla kobiet.

Gdy w połowie maja zaczęto umieszczać tam Żydówki z Węgier (Sonderaktion „Ungarn”), w obozie ciągle brakowało kuchni, umywalni i latryn, a w wielu barakach mieszkalnych nie było prycz. Więźniarkom za odzienie służyły zniszczone letnie sukienki, niektóre z kobiet chodziły niemal nago, okryte łachmanami i strzępami koców. Przypuszczalnie stąd wzięła się potoczna nazwa odcinka – przedwojenna prasa kształtowała obraz Meksyku jako kraju niespokojnego, ubogiego, o zdezorganizowanej administracji.

W związku ze napływem transportów z Węgier, getta Litzmannstadt, obozu w Płaszowie i ewakuowanych obozów pracy, a jednocześnie wywożeniem kobiet do obozów koncentracyjnych w Rzeszy oraz ze względu na przeprowadzane często selekcje, stan obozu podlegał znacznym wahaniom, sięgając zazwyczaj kilkunastu tysięcy kobiet.

W początkach października 1944 r. obóz BIII zlikwidowano, a pozostające tam więźniarki przeniesiono do obozu kobiecego (BIa).

Biały Domek (patrz "Bunkier nr 2")

Biegunka

(niem. Durchfall)

Jeden z głównych objawów choroby głodowej, na którą cierpiała większość więźniów Auschwitz. Więźniowie cierpiący na biegunkę mieli liczne wypróżnienia w ciągu doby, co zmuszało ich do załatwiania się w trakcie pracy. Z tego powodu byli szykanowani przez esesmanów i więźniów funkcyjnych, szczególnie, jeżeli z braku możliwości skorzystania z toalety zdarzyło im się zabrudzić odzież, której nie mieli jak wyprać ani wymienić na czystą. Powodowało to również nieprzyjazne reakcje ze strony współwięźniów. Ponieważ leki na biegunkę były niemal niedostępne, cierpiący na nią starali się leczyć samodzielnie, stosując kilkudniową ścisłą głodówkę lub jedząc zwęglony chleb albo zwęglone kawałki drewna. Jeśli nie udało im się powstrzymać choroby, proces wyniszczenia organizmu szybko postępował, powodując tzw. zmuzułmanienie (LINK) i ostatecznie śmierć.

Birkenau, Auschwitz II (patrz: KL Auschwitz II-Birkenau)

Blok 10

Blok więźniarski w Auschwitz I, w którym od kwietnia 1943 r. umieszczono stację doświadczalną ginekologa Carla Clauberga. Przebywało w nim do czterystu Żydówek, na których przeprowadzał on eksperymenty sterylizacyjne. W ewidencji obozowej były one oznaczone oficjalnie jako „więźniarki dla celów doświadczalnych”. Część kobiet zmarła w ich trakcie, wiele było specjalnie uśmiercanych na potrzeby sekcji zwłok. Okna budynku wychodzące na dziedziniec bloku 11, gdzie znajdowała się Ściana Śmierci, były na stałe zakryte drewnianymi osłonami, aby uniemożliwić więźniarkom obserwację wykonywanych tam egzekucji. W maju 1944 r. stację doświadczalną przeniesiono do tzw. Lagererweiterung.

Blok 11

Budynek w Auschwitz I, w którym na parterze i piętrze, w różnych okresach, osadzani byli: więźniowie karnej kompanii, tzw. więźniowie policyjni, oraz więźniowie oczekujący na zwolnienie z obozu. Od 1943 r. w jednej z sal na parterze odbywały się posiedzenia sądu doraźnego. W podziemiach osadzano więźniów, kobiety i mężczyzn, podejrzewanych m.in. o: działalność w ruchu oporu, kontakty z ludnością cywilną czy próbę ucieczki. W celach umieszczano również więźniów skazanych w ramach odpowiedzialności zbiorowej na śmierć głodową w odwecie za ucieczkę współwięźnia. Na dziedzińcu bloku przeprowadzane były egzekucje przez rozstrzelanie (Ściana Śmierci) i powieszenie. W bloku i na dziedzińcu wykonywano też kary słupka. Na początku września 1941 r. esesmani przeprowadzili w podziemiach bloku 11 pierwszą próbę masowego mordowania przy użyciu Cyklonu B. Ofiarami zbrodni byli sowieccy jeńcy wojenni i polscy więźniowie wyselekcjonowani z obozowego szpitala.

Blokowy

Stanowisko w tzw. samorządzie więźniarskim zajmowane przez więźnia, do którego obowiązków należało utrzymanie porządku i dyscypliny w bloku, rozdział żywności oraz prowadzenie ewidencji więźniów (w tym celu wybierał pisarza bloku). Blokowi posiadali niemal nieograniczoną władzę nad więźniami, co najczęściej przejawiało się w bezustannym ich popędzaniu, biciu i wymierzaniu arbitralnie ordynowanych kar. Zajmowali oddzielny pokój, który, jak na warunki obozowe, był „luksusowo” wyposażony w osobne łóżko z prześcieradłem, poduszką i kołdrą oraz szafkę na odzież i różne drobiazgi. Jego sprzątaniem zajmowali się młodociani więźniowie zwani „piplami”, których blokowi zmuszali niekiedy do świadczenia usług seksualnych. Blokowi wyróżniali się tym, że byli lepiej odżywieni i lepiej odziani niż pozostali więźniowie, m.in. ich ubranie było czyste i dopasowane, odpowiednie do pory roku (mieli kurtki i skórzane buty zamiast obozowych drewniaków). Wyróżniali się czerwoną opaską z nazwą funkcji, noszoną na przedramieniu. Na ogół nosili przy sobie kij lub pałkę, którymi dyscyplinowali współosadzonych. W pierwszym okresie istnienia obozu blokowymi byli niemal wyłącznie niemieccy kryminaliści, potem również Polacy, a także Żydzi. Wówczas to częściej zdarzali się wśród blokowych osobnicy mniej brutalni lub wręcz starający się chronić podległych więźniów i sprawiedliwie korzystać z posiadanej władzy.

Bombardowania

Celem alianckich nalotów nigdy nie stały się komory gazowe i krematoria obozu Auschwitz II-Birkenau, pomimo przekazywanych przez polski ruch oporu meldunków o ich istnieniu. Kilkakrotnie natomiast lotnictwo amerykańskie dokonało nalotów na instalacje petrochemiczne fabryki IG Farben, znajdującej się w odległości siedmiu kilometrów od Auschwitz. Po raz pierwszy fabryka została zbombardowana w maju 1943 r. Od wiosny 1944 r. obozy Auschwitz znalazły się w zasięgu amerykańskich bombowców, startujących z lotnisk we Włoszech. Samoloty rozpoznawcze, których głównym zadaniem było sfotografowanie zakładów chemicznych, wykonały wiele zdjęć, na których m.in. widoczne są komory gazowe Birkenau. Pierwszy większy nalot na fabrykę miał miejsce w sierpniu 1944 r., kiedy 127 amerykańskich bombowców typu B‑17 zrzuciło na instalacje IG Farben 1336 bomb. Ten i kolejne ataki uszkodziły poważnie fabrykę i spowodowały, że do wkroczenia oddziałów Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. Niemcy nie zdołali rozwinąć produkcji na szerszą skalę. Niektóre bomby eksplodowały z dala od fabryki, w tym na terenie obozów kompleksu Auschwitz, powodując śmiertelne ofiary wśród więźniów i esesmanów.

Bunkier nr 1 (tzw. czerwony domek)

Komora gazowa uruchomiona pod koniec marca 1942 r. w pobliżu będącego w budowie obozu Birkenau, w zaadaptowanym na ten cel domu wysiedlonej polskiej rodziny. Ceglany, nieotynkowany budynek od koloru murów zwany był Czerwonym Domkiem. W trakcie prac adaptacyjnych wyburzono wewnątrz kilka ścian, pozostawiając dwa pomieszczenia, wstawiono hermetyczne drzwi, zamurowano okna i wybito otwory wrzutowe na Cyklon B.

Powierzchnia obu komór gazowych przekraczała 80 m2 i, według zeznań komendanta Rudolfa Hössa, można w nich było stłoczyć około 800 osób. Początkowo mordowano w nich głównie Żydów z Sosnowca i okolicznych gett oraz chorych więźniów z obozowego szpitala; później także Żydów z innych rejonów Polski, Słowacji oraz z krajów okupowanej Europy Zachodniej. Ciała zamordowanych więźniowie Sonderkommando przewozili wagonikami kolejki wąskotorowej do masowych grobów znajdujących się na skraju pobliskiego lasu, od sierpnia zaś spalali je w wykopanych tam dołach (doły spaleniskowe).

Komory gazowe w Czerwonym Domku funkcjonowały do wiosny 1943 r., kiedy zaczęto oddawać do użytku duże krematoria z komorami gazowymi zbudowane na tyłach obozu Birkenau. Aby zatrzeć ślady zbrodni budynek zburzono, a teren splantowano, wybierając nawet cegły z fundamentów.

Bunkier nr 2 (tzw. biały domek)

Druga, po tzw. Czerwonym Domku, komora gazowa uruchomiona w pobliżu będącego w budowie obozu Birkenau. Decyzję o przekształceniu w miejsce mordu kolejnego domu mieszkalnego po wysiedlonych Polakach, podjęto w czerwcu 1942 r., w wyniku zwiększenia napływu do Auschwitz transportów Żydów skazanych przez nazistowskie Niemcy na zagładę.

Ściany budynku pokryte były tynkiem, stąd też nazwano go Białym Domkiem. Wnętrze podzielono na cztery komory gazowe, o łącznej powierzchni około 120 m2. System zewnętrznych drzwi i otworów wrzutowych Cyklonu B był taki sam jak w tzw. Czerwonym Domku.

Na przełomie kwietnia i maja 1943 r. komory gazowe Białego Domku zostały unieruchomione. Ponownie zaczęto je wykorzystywać w maju 1944 r., z chwilą przybycia transportów z Węgier (Sonderaktion „Ungarn”). Późną jesienią, kiedy wstrzymano akcję zagłady Żydów, budynek rozebrano. Do dziś po Bunkrze nr 2 zachowały się ślady fundamentów.

Bunty

Karna kompania, Sonderkommando, Ucieczki

Cyklon B

Pestycyd produkowany przez firmę Degesch, początkowo używany w obozie tylko do tępienia insektów. Od końca lata 1941 r. stosowany był sporadycznie do uśmiercania więźniów obozu Auschwitz I i sowieckich jeńców wojennych, a od wiosny 1942 r. regularnie do mordowania Żydów w komorach gazowych Birkenau. Miał postać grudek ziemi okrzemkowej nasączonej cyjanowodorem, który uwalniał się pod wpływem odpowiednio wysokiej temperatury i przechodził w postać gazową. W wyniku jego użycia dochodziło do tzw. wewnętrznego uduszenia ofiar poprzez blokadę wymiany tlenu z czerwonych krwinek oraz zakłócenie oddychania tkankowego. W latach 1942 1944 r. do Auschwitz trafiło co najmniej 25 ton Cyklonu B. Według powojennych zeznań Rudolfa Hössa do zamordowania półtora tysiąca osób potrzeba było 5-7 kg pestycydu.

Czerwony Domek (patrz Bunkier nr 1)

Doły Spaleniskowe

Po rozpoczęciu w Auschwitz w 1942 r. masowej zagłady Żydów zwłoki zamordowanych początkowo zakopywane były w masowych grobach na obrzeżach obozu Birkenau. Polecenie ich odkopania i spalenia wydał Heinrich Himmler w czasie wizyty w Auschwitz w lipcu 1942 r.; do realizacji rozkazu przystąpiono pod koniec sierpnia.

Początkowo ciała pomordowanych spalano na stosach drewna. Ponieważ jednak proces nie przebiegał tak sprawnie, jak tego oczekiwano, zaczęto wykorzystywać metodę wypróbowaną w ośrodku zagłady Kulmhof, polegającą na spalaniu w dołach, na dnie których układano naprzemiennie warstwy drewna i zwłok, dodatkowo podlewając je ropą lub metanolem. Do końca roku spopielono w ten sposób około 107 tys. zwłok.

Wiosną 1943 r., wraz z oddawaniem do użytku krematoriów, wykorzystanie dołów spaleniskowych zostało ograniczone. Na szerszą skalę do spalania zwłok w ten sposób powrócono wiosną i latem 1944 r. w czasie tzw. Sonderaktion „Ungarn” oraz likwidacji getta Litzmannstadt.

Durchfall (patrz: biegunka)

Dzieci

Od 1940 r. wśród Polaków osadzanych w Auschwitz znajdowały się także dzieci i osoby małoletnie. Już w pierwszym transporcie polskich więźniów politycznych do Auschwitz z 14 czerwca 1940 roku, odsetek chłopców, którzy nie ukończyli 18 roku życia wynosił ponad 9%, najmłodszy wśród przywiezionych wówczas więźniów miał 14 lat.

Większe grupy dzieci, w tym także niemowląt, trafiały do obozu wraz z dorosłymi na skutek akcji wysiedleńczych lub pacyfikacyjnych wymierzonych w ludność cywilną. I tak na przełomie 1942/1943 r. skierowano do obozu, wraz z dorosłymi, dzieci z Zamojszczyzny, w 1944 r. z objętej powstaniem Warszawy, a w latach 1943 1944 do Auschwitz deportowano, wraz z dorosłymi, również dzieci z okupowanych terenów Związku Sowieckiego, głównie z Białorusi.

Od 1942 r. do Auschwitz, wraz z rodzinami, deportowane były również żydowskie dzieci. Zdecydowaną większość z nich kierowano bezpośrednio po przybyciu na śmierć w komorach gazowych. Tylko nielicznym udawało się pomyślnie przejść przez selekcję na rampie i zostać zarejestrowanymi w obozie. Wyjątek stanowiły dzieci z getta Theresienstadt, które przebywały wraz z rodzinami w tzw. obozie rodzinnym (BIIb) w Birkenau. Ostatecznie jednak obóz ten zlikwidowano, a przebywające w nim dzieci zostały zamordowane w komorach gazowych. Taki sam los spotkał wiele dzieci romskich osadzonych początkowo razem z rodzicami w tzw. Zigeunerlager i uśmiercone w czasie jego likwidacji.

Wraz z utworzeniem obozu kobiecego w KL Auschwitz pojawiły się także kobiety ciężarne. Do połowy 1943 r. wszystkie dzieci urodzone w Auschwitz były topione lub mordowane w inny sposób, najczęściej zastrzykiem fenolu. Później przy życiu pozostawiano noworodki nieżydowskie, które rejestrowano w obozie jako nowo przybyłe. Z powodu katastrofalnych warunków panujących w obozie i braku odpowiedniego wyżywienia większość noworodków jednak szybko umierała. Dzieci urodzone przez Żydówki były mordowane do końca października 1944 r., tj. do momentu podjęcia decyzji o zaprzestaniu masowego uśmiercania Żydów.

Na podstawie szacunkowych danych przyjmuje się, że do Auschwitz deportowanych zostało ponad 230 tys. dzieci i młodocianych, z których ponad 200 tys. stanowili Żydzi, 11 tys. Romowie, około trzy tys. Polacy, ponad tysiąc Białorusini oraz kilkaset Rosjanie, Ukraińcy i inni. Ogółem w obozie zarejestrowano około 23 tys. dzieci i młodocianych, w tym ok. 700 urodzonych w KL Auschwitz. 27 stycznia 1945 r. na terenie Auschwitz oswobodzono co najmniej 750 dzieci i małoletnich.

Egzekucje

W Auschwitz przeprowadzane były egzekucje więźniów osadzonych w obozie jako zakładnicy lub skierowanych do niego przez gestapo z przyczyn politycznych. Uśmiercani byli również więźniowie osadzeni w celach obozowego więzienia (Blok 11), m.in. za działalność w obozowym ruchu oporu lub pojmani podczas ucieczki. Przeprowadzano także egzekucje Polaków niezarejestrowanych w obozie, skazanych na śmierć przez sądy doraźne.

Kary śmierci wykonywane były przez: rozstrzelanie, powieszenie, otrucie gazem lub zagłodzenie. Początkowo więźniowie, głównie Polacy, a także sowieccy jeńcy wojenni, byli rozstrzeliwani przez pluton egzekucyjny. W latach 1941-1943 większość egzekucji odbywała się przed tzw. Ścianą Śmierci. W 1944 r. odbywały się one w Birkenau, w budynkach krematoryjnych lub w ich pobliżu.

Szacuje się, że w wyniku egzekucji przez rozstrzelanie życie straciło około pięć i pół tys. więźniów osadzonych w obozowym więzieniu i tzw. więźniów policyjnych, skazanych na śmierć przez sąd doraźny. Znaczna, ale bliżej nieokreślona jest liczba więźniów skierowanych na rozstrzelanie wprost z obozu, a także jeńców sowieckich oraz Polaków przywożonych spoza Auschwitz.

Egzekucje przez powieszenie wykonywane były zwykle w czasie apeli w celu zastraszenia więźniów. W największej publicznej egzekucji, w lipcu 1943 r., Niemcy powiesili dwunastu Polaków z komanda mierników w ramach represji po ucieczce współwięźniów. Ostatnia egzekucja przez powieszenie odbyła się na terenie tzw. przedłużenia obozu 6 stycznia 1945 r. Życie straciły wówczas cztery Żydówki oskarżone o dostarczenie więźniom Sonderkommando materiałów wybuchowych, użytych przez nich w czasie buntu.

Władze obozowe skazywały też więźniów na śmierć głodową w celi bloku 11. Karę tę stosowano w ramach odpowiedzialności zbiorowej za ucieczkę, a podlegali jej więźniowie wybrani z tego bloku lub komanda, z którego pochodził uciekinier.

Eksperymenty medyczne

W Auschwitz prowadzone były przez lekarzy SS na więźniach i więźniarkach różnych narodowości, głównie żydowskich. Zabiegi przeprowadzano bez znieczulenia, w sposób powodujący u ofiar ból, nie troszcząc się o ich dalszy los. Wielu z nich, okaleczonych i chorych, jako niezdolnych do pracy, kierowano następnie do komór gazowych. Eksperymenty były przeprowadzone na zlecenie SS, Wehrmachtu, niektórych niemieckich koncernów, miały także służyć samym lekarzom w rozwoju ich kariery.

Najbardziej znanymi są eksperymenty dokonywane przez Josefa Mengele oraz Carla Clauberga, ale w KL Auschwitz badania tego rodzaju prowadzili także inni lekarze SS. Nad opracowaniem metod masowej sterylizacji pracował Horst Schumann, który wykorzystywał w tym celu silne dawki promieniowania rentgenowskiego. Kilku lekarzy SS, w tym zwłaszcza Helmuth Vetter, Friedrich Entress, Werner Rohde, Hans König i Bruno Weber, podawało chorym więźniom leki niewprowadzone jeszcze do użytku, aby ocenić tolerancję na nie i skuteczność dawkowania. W rezultacie u pacjentów występowały często krwawe wymioty, bolesne biegunki i zaburzenia krążenia. W przypadku śmierci więźnia wykonywano sekcję zwłok w celu stwierdzenia ewentualnych zmian w narządach wewnętrznych, wskazujących na działanie podanych leków. Vetter i Entress zakażali ponadto zdrowych więźniów tyfusem, aby ustalić okres inkubacji oraz określić zjadliwość szczepów bakterii w różnych fazach choroby.

Badania nad zmianami w organizmie ludzkim spowodowanymi głodem prowadził Johann Paul Kremer. Wybierał skrajnie wycieńczonych więźniów w różnych okresach choroby głodowej, przeprowadzał z nimi wywiad medyczny, kazał ich fotografować, a następnie mordować. Po zgonie ze zwłok pobierano wycinki wątroby, śledziony oraz trzustki i zabezpieczano jako preparaty anatomiczne.

Eksperymenty przeprowadzał także Emil Kaschub, którego celem było ustalenie, jakie objawy występują w wyniku połykania lub wcierania w skórę przez niemieckich żołnierzy-symulantów różnych substancji, powodujących zmiany chorobowe i mających uchronić ich przed skierowaniem na front. Ofiarą jego badań padło kilkudziesięciu Żydów, u których spowodował stany zapalne, zmiany ropne i trudno gojące się owrzodzenia, prowadzące do martwicy tkanek.

Dla większości ofiar eksperymenty kończyły się utratą zdrowia, trwałym okaleczeniem lub śmiercią.

Firmy niemieckie

We współpracę z Auschwitz zaangażowanych było prawie 2 tys. niemieckich przedsiębiorstw. Zakres ich bezpośredniego kontaktu z obozem (i wiedzy o wydarzeniach mających w nim miejsce) był zróżnicowany. Niektóre firmy dostarczały dla obozu produkty i materiały eksploatacyjne, jak np. Siemens – zaopatrująca obóz w różnego rodzaju osprzęt elektryczny. Większość stanowiły drobne firmy handlowe, hurtownie, drogerie i sklepy, prowadzące działalność głównie na terenie Górnego i Dolnego Śląska.

Niektóre firmy wykonywały specjalistyczne prace remontowo budowlane na terenie obozu, a wiele zatrudniało więźniów zarówno w samym Auschwitz, jak i w podobozach, ewentualnie podnajmowało ich podwykonawcom – np. IG Farben „użyczała” więźniów co najmniej 81 przedsiębiorstwom budowlanym.

Szeroką wiedzę o tym, co działo się w Auschwitz, posiadało kierownictwo części firm. Na pewno należała do nich Topf und Söhne, projektująca i dostarczająca części do pieców krematoryjnych, a zapewne też Tesch und Stabenow GmbH, dostarczająca Cyklon B, oraz właściciele i pracownicy firm zaangażowanych w budowę krematoriów i komór gazowych: Josef Kluge z Gliwic, Schlesische Industriebau Lenz u. Co. z Wrocławia czy też Huta Hoch u. Tiefbau AG z Katowic i wiele innych.

Flegmona

Ostre ropne zapalenie śródtkankowe objawiające się gorączką, silnymi bólami i obrzękiem. Schorzenie masowo występujące wśród więźniów Auschwitz, wywołane – przy ogólnym wyczerpaniu i awitaminozie – brakiem zdolności organizmu do zwalczania infekcji bakteryjnych powstałych wskutek drobnych skaleczeń, otarć stóp itp. Nieleczone flegmony powodowały często ogólne zakażenia i zgon. Aby kuracja była skuteczna, należało naciąć ropień, oczyścić ranę oraz założyć sterylne bandaże i dreny, co w warunkach obozowych było zazwyczaj niemożliwe.

Frauenlager (własc, Frauenkonzentrationslager, obóz kobiecy

Oddział kobiecy w KL Auschwitz utworzono w marcu 1942 roku. Początkowo mieścił się on w części obozu macierzystego – w blokach 1-10, które oddzielono od części męskiej betonowym murem. W tym początkowym okresie oddział kobiecy podlegał formalnie komendanturze KL Ravensbrück. W lipcu 1942 roku został podporządkowany komendantowi KL Auschwitz Rudolfowi Hössowi.

W sierpniu 1942 roku więźniarki zostały przeniesione z obozu macierzystego do baraków Birkenau na odcinek BIa. Z czasem obóz kobiecy powiększono także o sektor BIb. Kobiety przebywały także w innych częściach kompleksu Auschwitz, m.in. w obozach przejściowych, obozach rodzinnych, w blokach tzw. przedłużenia obozu, oraz w podobozach.

Nadzór nad kobietami pełniły przede wszystkim SS-Aufseherinnen, tj. nadzorczynie SS, na czele których stała SS-Oberaufseherin (kierowniczka obozu kobiecego). Funkcję tę pełniła początkowo Johanna Langefeld, a po niej Maria Mandel. Do pomocy w utrzymaniu dyscypliny wśród osadzonych wykorzystywano więźniarki funkcyjne.

W obozie kobiecym Auschwitz zarejestrowano łącznie około 131 tys. więźniarek, z czego większość stanowiły Żydówki z różnych krajów (ok. 82 tys.). Poza nimi w obozie więziono także: Polki (31 tys.), Romki (11 tys.) i kobiety innych narodowości (ok. 7 tys.).

Funkcyjni więźniowie

Więźniowie zajmujący stanowiska w strukturze organizacyjnej obozu, wybierani przez SS spośród osadzonych. W zamian za pewne przywileje mieli oni za zadanie sprawować nadzór nad pozostałymi osadzonymi zarówno na blokach (blokowi LINK oraz podlegli im sztubowi), jak i w miejscu pracy (kapo LINK, vorarbeiterzy). Najwyższą funkcja obozową był Lageraltester (Lageraltesterin w obozie kobiecym), czyli starszy obozu. W szerszej definicji do więźniów funkcyjnych zaliczani byli także pełniący pomniejsze funkcje, jak: straż nocna (Nachtwache), pilnujący wejścia do bloku (Torwache), kalefaktor w bloku 11, pielęgniarze szpitala więźniarskiego itd.

W początkowym okresie istnienia obozu co do zasady funkcyjnymi mianowani byli specjalnie do tego wybrani niemieccy więźniowie kryminalni i aspołeczni, którzy wykazywali się brutalnością i bezwzględnością wobec współosadzonych. Z czasem, w związku ze zwiększeniem ogólnej liczby więźniów i wobec braku dostatecznej liczby niemieckich kryminalistów, coraz częściej na stanowiska funkcyjnych obejmowali więźniowie polityczni innych narodowości, w tym także Polacy i Żydzi. Jeżeli funkcyjny nie potrafił utrzymać rygoru lub został uznany za zbyt pobłażliwego wobec podległych mu więźniów, był szybko degradowany a na jego miejsce znajdowano nowego, bardziej bezwzględnego.

Grabież mienia

W pierwszym okresie istnienia Auschwitz mienie więźniów, podobnie jak w innych niemieckich obozach koncentracyjnych, trafiało do depozytu i było im zwracane w chwili ewentualnego zwolnienia z obozu, a w przypadku śmierci odsyłane rodzinie. Od stycznia 1943 r. wszystkie rzeczy pozostałe po Polakach i obywatelach sowieckich, którzy zginęli w obozach koncentracyjnych zaczęły być konfiskowane; rok później konfiskatę rozszerzono również na rzeczy pomordowanych Romów. Mienie Żydów było konfiskowane zaraz po przybyciu transportu.

Zagrabione w ten sposób mienie starano się w maksymalnym stopniu spożytkować. Odzież kierowano na ogół do ponownego wykorzystania w przemyśle tekstylnym, odbiorcą dewiz i kosztowności był Bank Rzeszy. Największe nasilenie grabieży miało miejsce w czasie masowych deportacji Żydów, kierowanych do Auschwitz na zagładę. Zwłokom pomordowanych w komorach gazowych obcinano włosy, ściągano z nich biżuterię i wyrywano złote zęby. Bagaże ofiar trafiały do magazynów tzw. Kanady. Znoszona odzież i buty były częściowo wykorzystywane przez więźniów lub przesyłane jako surowiec dla zakładów przemysłowych. Lekarstwa przekazywano głównie do szpitali SS. Żywność, w zależności od jakości, trafiała do kuchni esesmańskich lub więźniarskich. Znajdujące się w dobrym stanie ubrania, obuwie i rzeczy codziennego użytku przekazywano dla ludności niemieckiej.

Higiena

Esesmani oraz więźniowie funkcyjni zwracali uwagę na wygląd i stan czystości więźniów. Z powodu złych warunków sanitarnych w obozie utrzymanie czystości i schludnego wyglądu było dla większości więźniów bardzo trudne. Niedostateczna liczba urządzeń sanitarnych powodowała, że możliwość korzystania z nich była ograniczona. Dostęp do obiektów sanitarnych limitowali też więźniowie funkcyjni. Jednocześnie brudna odzież, nieumyte ciało lub nieogolona twarz stawały się często pretekstem do wymierzania kar.

Ograniczone możliwości umycia się i wyprania odzieży oraz przepełnienie w barakach powodowały, że plagą były pasożyty, zwłaszcza przenoszące tyfus wszy. Choć w obozie istniały łaźnie, to jednak więźniowie korzystali z nich nieregularnie, na ogół w ramach tzw. generalnego odwszenia. Przed kąpielą musieli rozebrać się i oddać do dezynfekcji odzież, na którą, bez względu na warunki pogodowe, oczekiwali nago, zwykle na zewnątrz baraków. Dla wielu z nich stało się to przyczyną chorób i śmierci.

Himmler, Heinrich

(1900-1945)

Z ruchem nazistowskim związał się niemal od początków jego istnienia; brał udział w puczu monachijskim w 1923 r., dwa lata później wstąpił do SS, a w 1929 r., jako zaufany Hitlera, został jej przywódcą. Zdobywał coraz większe wpływy w aparacie partyjno‑państwowym, obejmując m.in. stanowiska szefa niemieckiej policji i ministra spraw wewnętrznych. Był jednym z głównych odpowiedzialnych za stworzenie systemu państwowych obozów koncentracyjnych oraz zagładę Żydów w okresie drugiej wojny światowej.

Dwukrotnie przeprowadził inspekcję Auschwitz: w marcu 1941 r., kiedy zatwierdził decyzję o rozbudowie obozu i utworzeniu tzw. strefy interesów, oraz w lipcu 1942 r., kiedy obserwował proces mordowania Żydów deportowanych z Holandii.

Homoseksualni więźniowie, kategoria

Byli to więźniowie narodowości niemieckiej aresztowani na podstawie paragrafu 175 niemieckiego kodeksu karnego. Wielu z kilkudziesięciu tysięcy homoseksualistów aresztowanych w nazistowskich Niemczech przed wojną osadzono w obozach koncentracyjnych takich jak: Dachau, Sachsenhausen czy Flossenbürg. Tam oznaczano ich różowym trójkątem definiującym przyczynę uwięzienia. W obozach założonych podczas wojny, kiedy ich prześladowania w Niemczech zelżały, więźniów tej kategorii było stosunkowo niewielu. W KL Auschwitz osadzono łącznie ponad stu trzydziestu homoseksualistów, w większości oznaczonych trójkątem różowym, po części też czerwonym.

Höss, Rudolf

(1900-1947)

Założyciel i pierwszy komendant Auschwitz. W 1922 r. wstąpił do NSDAP, a w 1933 r. do SS. W maju 1940 r. został mianowany komendantem nowo utworzonego obozu koncentracyjnego Auschwitz. W ciągu trzech lat doprowadził do stworzenia największego ośrodka zagłady Żydów oraz największego kompleksu nazistowskich obozów koncentracyjnych, którego więźniów wynajmował firmom niemieckim.

Wraz z żoną i pięciorgiem dzieci zajmował willę, którą od drutów obozowych dzieliło 30 metrów, a od komina krematoryjnego 170 metrów. Pasjonował się hodowlą koni.

Został aresztowany w marcu 1946 r. w Niemczech, gdzie się ukrywał. Ekstradowany do Polski w maju 1946 r., został skazany na karę śmierci przez Najwyższy Trybunał Narodowy w Warszawie. Wyrok wykonano w kwietniu 1947 r.; Höss został powieszony na terenie byłego obozu, na placu pomiędzy krematorium i domem, w którym mieszkał w czasie wojny. Szubienica, na której wykonano wyrok, nadal stoi na terenie Miejsca Pamięci Auschwitz.

IG Farben

Niemiecki koncern chemiczny powstały w 1925 r. w wyniku fuzji kilku najbardziej znaczących na rynku firm, m.in. Bayer, Agfa i BASF. W latach 30. XX w., dzięki opracowaniu nowoczesnych technologii i państwowym subwencjom, niemalże zmonopolizował wytwarzanie wielu produktów ważnych dla gospodarki wojennej III Rzeszy. Wśród nich największe znaczenie miały paliwa płynne oraz kauczuk syntetyczny, których nie można było sprowadzać do Niemiec po wybuchu wojny i odcięciu linii komunikacyjnych z krajami zamorskimi. Koncern był jednym z inicjatorów zatrudnienia na masową skalę więźniów obozów koncentracyjnych – przede wszystkim w podobozach Auschwitz (Auschwitz III) – i domagał się od władz SS utrzymania ich zdolności do pracy, głównie poprzez wymianę chorych (selekcje) i osłabionych na zdrowych i silnych, z nowo przybyłych do obozu transportów. Po zakończeniu wojny niektórzy członkowie kierownictwa IG Farben byli sądzeni przed amerykańskim trybunałem wojskowym w Norymberdze, otrzymując wyroki do ośmiu lat więzienia, lecz na początku lat 50. wszystkich skazanych w procesie zwolniono.

Informowanie świata o zbrodniach w Auschwitz

Pomoc więźniom, Raporty uciekinierów

Kanada (patrz: BIIg)

Kapo

Określenie więźnia pełniącego w strukturze władzy więźniarskiej funkcję nadzorcy komanda. Etymologię tej nazwy wywodzi się od włoskiego słowa „capo” – głowa, szef. Odpowiadając za dyscyplinę i utrzymanie tempa pracy podległych więźniów, kapo posiadał praktycznie nieograniczoną władzę, a zatem mógł ich dowolnie karać, popędzać kijem, a nawet zabijać. Wielu kapo odznaczało się szczególnym okrucieństwem, mającym na celu zastraszenie i sterroryzowanie więźniów. Do ich obowiązków należał ponadto nadzór nad formowaniem komand, składanie meldunków o stanie liczbowym oraz zapobieganie ucieczkom. Po powrocie więźniów do obozu i apelu wieczornym ich rolę przejmowali blokowi. Kapo wraz z innymi uprzywilejowanymi więźniami zajmowali wydzielone, wygodnie urządzone pomieszczenia w blokach więźniarskich.

Karna kompania (SK)

(niem. Strafkompanie)

Było to komando karne, do którego kierowano więźniów obozu za wykroczenia przeciwko regulaminowi obozowemu, m.in. kontakty z ludnością cywilną, próba ucieczki, posiadanie dodatkowej żywności, odzieży, lub też zbyt powolna – według esesmana czy kapo – praca. Więźniowie SK byli izolowani od pozostałych. Otrzymywali zmniejszone racje żywnościowe a przy tym kierowano ich do najcięższych prac fizycznych wykonywanych pod okiem szczególnie brutalnych kapo.

Karna kompania męska została utworzona w Auschwitz w sierpniu 1940 r. i początkowo kierowano do niej automatycznie wszystkich Żydów i księży z nowych transportów. Szczególnie w pierwszych latach istnienia karnej kompanii śmiertelność w niej była ogromna a przetrwanie okresu kary niemal niemożliwe. Z tego powodu osadzenie w niej, uważane było przez więźniów za jeden z najsurowszych środków represyjnych. W czerwcu 1942 r. osadzeni w karnej kompanii podjęli próbę zbiorowej ucieczki. W jej rezultacie esesmani zamordowali co najmniej 250 więźniów. Zaledwie ośmiu mężczyznom udało się ujść pościgowi, jednak czterech z nich zostało ponownie schwytanych w późniejszym czasie.

Kobieca karna kompania powstała w czerwcu 1942 r. Początkowo mieściła się we wsi Budy, wiosną 1943 r. została przeniesiona do Birkenau. Więźniarki osadzone w SK zatrudnione były m.in. przy budowie dróg, kopaniu rowów odwadniających i oczyszczaniu stawów rybnych. Podobnie jak mężczyźni narażone na okrucieństwo ze strony esesmanów i funkcyjnych. Do szczególnie tragicznego wydarzenia doszło na początku września 1942 r., gdy niemieckie więźniarki funkcyjne przy użyciu drągów i siekier zmasakrowały kilkadziesiąt osadzonych w SK francuskich Żydówek.

Kary

Karanie więźniów w niemieckich obozach koncentracyjnych było oparte na ściśle określonych procedurach. W Auschwitz kary regulaminowe były orzekane pisemnie przez komendanta lub kierownika obozu na podstawie meldunków esesmanów i więźniów funkcyjnych. Do czynów uznawanych za karalne należały m.in.: próby zdobycia dodatkowej żywności (np. zerwanie jabłka z drzewa w miejscu pracy), przypadki uznawane za uchylanie się od pracy lub uchybienia w pracy (np. samowolna próba zmiany komanda, próba ogrzania się przy piecu koksowym), wykonywanie różnych czynności w nieregulaminowym czasie i miejscu (np. załatwienie potrzeby fizjologicznej), posiadanie dodatkowej odzieży lub przedmiotów osobistych.

Do najczęściej stosowanych kar należały: chłosta, osadzenie w celach bloku 11 (LINK), kara słupka, skierowanie do karnej kompanii, dodatkowa praca pod nadzorem.

Prócz kar regulaminowych więźniowie byli karani przez esesmanów i funkcyjnych doraźnie, z powodu faktycznych lub domniemanych przewinień. Karano ich wówczas najczęściej brutalnym biciem, kopaniem lub tzw. sportem.

Kategorie więźniów

    • aspołeczni
    • Badacze Pisma Świętego
    • homoseksualni
    • kryminalni
    • polityczni
    • sowieccy jeńcy wojenni
    • wychowawczy

Kobiety

Pierwsze kobiety zostały osadzone w Auschwitz w marcu 1942 r.
Więźniarki zatrudnione były przy wyburzaniu budynków, pracach ziemnych oraz budowlanych i transportowych. Pracowały też w komandach związanych z obsługą obozu: w szpitalu, kuchniach, łaźniach, magazynach, przy sortowaniu mienia zrabowanego zgładzonym Żydom. Ciężka praca fizyczna i złe warunki higieniczno sanitarne przyczyniały się do rozprzestrzeniania chorób zakaźnych, stawały się także powodem szybkiego wyniszczenia organizmu. Wyczerpane fizycznie i psychicznie więźniarki były wybierane przez lekarzy SS podczas selekcji w obozie na śmierć w komorach gazowych. Od połowy 1943 r. zaniechano selekcji wobec więźniarek nieżydowskiego pochodzenia, w dalszym ciągu jednak przeprowadzano wybiórki wśród Żydówek.

W pierwszym okresie istnienia obozu kobiecego wszystkie ciężarne były mordowane jako niezdolne do pracy lub poddawane przymusowej aborcji. Kobiety, którym udało się w ukryciu donosić ciążę, po porodzie były zabijane wraz z noworodkiem. W późniejszym czasie zaprzestano zabijania położnic, w dalszym ciągu jednak bezwzględnie mordowano wszystkie urodzone w obozie dzieci. Od połowy 1943 roku zaprzestano zabijania noworodków nieżydowskiego pochodzenia (zazwyczaj jednak umierały one w krótkim czasie na skutek chorób i głodu). Natomiast urodzone w obozie dzieci żydowskie były w dalszym ciągu mordowane tuż po narodzinach, proceder ten trwał aż do jesieni 1944 roku (kiedy wydano rozkaz wstrzymania zagłady Żydów).

Ogółem w Auschwitz zarejestrowano około 131 tys. więźniarek, najwięcej: Żydówek (około 82 tys.), Polek (31 tys.) i Romek (11 tys.); wśród pozostałych znajdowały się m.in.: Rosjanki, Białorusinki, Ukrainki, Niemki, Francuzki i Czeszki. Stanowiły około 30% wszystkich zarejestrowanych w obozie więźniów Kilkaset tysięcy Żydówek, uznanych podczas selekcji na rampie za niezdolne do pracy –kobiety starsze, chore lub matki z małymi dziećmi i ciężarne – zostało zamordowanych w komorach gazowych bezpośrednio po przywiezieniu.

Komando

Więźniarska grupa robocza, licząca od kilku do ponad tysiąca osób. Nadzór nad nią sprawował esesman oraz podlegający mu więźniowie funkcyjni. W pierwszych miesiącach istnienia Auschwitz komanda kierowano przede wszystkim do prac związanych z adaptacją dawnych koszar na potrzeby obozu koncentracyjnego. Więźniowie byli kierowani także do prac przy wyburzaniu domów po wysiedlonych Polakach, do prac rolnych hodowlanych oraz przy rozbudowie obozu i budowie zakładów chemicznych IG Farben. Przez cały okres istnienia obozu, wraz z jego rozwojem i zmianą funkcji, zależnie od zapotrzebowania tworzone były nowe komanda. Część z nich związanych było z obsługą samego obozu (więźniów kierowano do prac w administracji, kuchni, magazynach, szpitalach obozowych itd.).

Przeżycie więźnia w dużej mierze zależało od zdobycia w miarę bezpiecznej pracy. Najbardziej pożądane były tzw. dobre komanda, zatrudniane pod dachem, wykonujące stosunkowo lekkie prace lub dające szansę na zdobycie dodatkowej żywności lub innych przedmiotów, a więc te pracujące w kuchni, biurach, magazynach lub łaźniach. Do najgorszych należały te, których więźniowie zatrudnieni byli przy wyniszczających i niebezpiecznych robotach fizycznych, np. przy wyburzaniu budynków, niwelacji terenu, kopaniu dołów pod fundamenty, transporcie materiałów budowlanych itp. Szczególną grupą roboczą było Sonderkommando zmuszane do prac na terenie krematoriów i komór gazowych. Praca w nim wyniszczała psychicznie nie tylko ze względu na makabryczny charakter pracy, ale także świadomość, iż jego członkowie, jako bezpośredni świadkowie zagłady, są skazani na śmierć.

Komory gazowe

Po uznanej za udaną próbie zabicia gazem więźniów w podziemiach bloku 11, w Auschwitz I powstała pierwsza komora gazowa. Została uruchomiona jesienią 1941 r. w pomieszczeniu służącym wcześniej jako kostnica w budynku krematorium I na terenie obozu macierzystego. Mordowano tam sowieckich jeńców wojennych i pierwsze grupy kierowanych do Auschwitz Żydów. Ostatni znany przypadek zabicia gazem miał w niej miejsce w grudniu 1942 r.

Wiosną 1942 r. uruchomiono w Birkenau drugą komorę gazową, tzw. Czerwony Domek, a w połowie tegoż roku kolejną – tzw. Biały Domek . Obydwie one funkcjonowały do wiosny 1943 r., gdy w Birkenau oddano do użytku cztery duże budynki krematoriów (II, III, IV i V) wraz z komorami gazowymi.
W krematorium II i III komory gazowe (upozorowane na łaźnie z prysznicami) znajdowały się pod ziemią. Granulki Cyklonu B wrzucano tam przez otwory w suficie. W krematoriach IV i V komory gazowe znajdowały się na poziomie gruntu, a Cyklonu wsypywano przez otwory w ścianach. Każda z czterech komór gazowych mogła pomieścić jednorazowo do około 2 tysięcy ofiar.

Budynek krematorium IV wraz z komorą gazową został częściowo zniszczony podczas buntu Sonderkommando w październiku 1944 r. Pozostałe komory funkcjonowały nadal aż do zaprzestania zagłady Żydów początkiem listopada 1944 r., po czym wysadzono w powietrze w styczniu 1945 r. – zachowały się jedynie ich ruiny. Ocalał budynek pierwszej komory gazowej znajdującej się w Auschwitz I.

Krematoria

Podobnie jak w innych niemieckich obozach koncentracyjnych, również w Auschwitz od połowy sierpnia 1940 r. istniało krematorium (tzw. krematorium I) do spalania zwłok więźniów zmarłych i zabitych w obozie. Piece, zarówno do tego, jak i kolejnych krematoriów, dostarczyła i zainstalowała niemiecka firma Topf und Söhne z Erfurtu. W krematorium I można było spopielić do 340 zwłok na dobę.

W połowie 1942 r. zadecydowano o wybudowaniu czterech nowoczesnych i wydajnych krematoriów i połączonych z nimi funkcjonalnie komór gazowych. Zostały one oddane do użytku w Birkenau w 1943 r. Wedle założeń planistów SS w ciągu doby w krematoriach II i III można było spalić po 1440 zwłok, a w krematoriach IV i V – po 768 zwłok.

Kiedy wiosną 1944 r., z chwilą przyjazdów transportów żydowskich z Węgier (Sonderaktion „Ungarn”), zagłada w Auschwitz osiągnęła takie natężenie, że krematoria nie były w stanie spopielić wszystkich zwłok, ciała ofiar zaczęto ponownie spalać także na wolnym powietrzu.

Kryminalni więźniowie, kategoria

Kategoria obejmująca dwie grupy więźniów, oznaczanych w obozie zielonymi trójkątami: tzw. zawodowych przestępców oraz aresztowanych prewencyjnie recydywistów. Byli oni w widoczny sposób faworyzowani przez esesmanów. W praktyce nie zdarzało się, aby niemieccy kryminaliści kierowani byli do ciężkich prac fizycznych i nawet najmniej przydatni otrzymywali w obozie jakieś funkcje. W końcu lata 1944 r. w Auschwitz przebywało 1372 Niemców oznaczonych zielonym trójkątem. Wielu z nich zgłosiło się później ochotniczo do jednostki Waffen SS Oskara Dirlewangera, która dopuściła się licznych zbrodni na tyłach frontu wschodniego.

Lagererweiterung

Przedłużenie obozu

Narodowość i liczba ofiar Auschwitz

1,3 mln deportowanych

Niemieccy naziści deportowali do Auschwitz co najmniej 1,3 mln osób ponad 20 narodowości. 400 tys. z nich zostało zarejestrowanych i osadzonych w obozie koncentracyjnym jako więźniowie. Pozostali, niemal wyłącznie Żydzi, zaraz po przybyciu zostali skierowani na śmierć do komór gazowych.

1,1 mln zamordowanych

Spośród 1,3 mln deportowanych do Auschwitz śmierć poniosło co najmniej 1,1 mln:

• 900 tys. Żydów zamordowanych w komorach gazowych natychmiast po przybyciu do obozu oraz kilka tysięcy wysłanych do obozu na śmierć Polaków, Romów i sowieckich jeńców wojennych;
• Z 400 tys. zarejestrowanych w obozie więźniów śmierć poniosła połowa, w tym: około 100 tys. Żydów, 60 tys. Polaków, 18 tys. Romów, 12 tys. sowieckich jeńców wojennych i ponad 10 tys. więźniów innych narodowości.

Deportowani ogółem i zamordowani w Auschwitz

Narodowość/kategoria	Liczba deportowanych	Procent wszystkich deportowanych	Liczba ofiar	Procent zamordowanych w obrębie narodowości/kategorii	Procent wszystkich zamordowanych
Żydzi	1,1 mln	85%	~1 mln	90%	91%
Polacy	140 tys.	10,8%	~70 tys.	50%	5,4%
Inne grupy	25 tys.	1,9%	~12 tys.	48%	1%
Romowie	23 tys.	1.8%	~18 tys.	83%	1,7%
Jeńcy sowieccy	15 tys.	1.2%	~14 tys.	93%	1,3%
Razem	~1,3 mln	~100%	~1,1 mln	84%	~100%

Żydzi deportowani do Auschwitz z podziałem na kraje pochodzenia

(według granic sprzed 1939 r.)

Kraj pochodzenia	Liczba
Węgry (według granic z lat wojny)	430 tys.
Polska	300 tys.
Francja	69 tys.
Holandia	60 tys.
Grecja	55 tys.
Protektorat Czech i Moraw (Theresienstadt)	46 tys.
Obozy koncentracyjne i inne ośrodki	34 tys.
Słowacja (według granic z lat wojny)	27 tys.
Belgia	25 tys.
Niemcy i Austria	23 tys.
Jugosławia	10 tys.
Włochy	7,5 tys.
Łotwa	1 tys.
Norwegia	690
Razem	~ 1,1 mln

Więźniowie obozu koncentracyjnego Auschwitz

Niemcy zarejestrowali w obozie koncentracyjnym Auschwitz około 400 tys. osób:

    • 200 tys. Żydów
    • 130 tys. Polaków
    • 25 tys. osób różnej narodowości
    • 21 tys. Romów
    • 12 tys. jeńców sowieckich

Wśród 25 tys. osób różnej narodowości najliczniejszą grupę stanowili Czesi (9 tys.), oprócz nich w obozie znaleźli się także: Białorusini (6 tys.), Niemcy (4 tys.), Francuzi (4 tys.), Rosjanie (1,5 tys.), Jugosłowianie (głównie Słoweńcy, ale też Chorwaci i Serbowie) i Ukraińcy.

W niewielkiej liczbie (grupy od kilku do kilkudziesięciu osób) w obozie osadzono też więźniów m.in. z: Albanii, Belgii, Danii, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Litwy, Luksemburga, Łotwy, Norwegii, Rumunii, Słowacji, Szwajcarii, Węgier, Włoch (kolejność alfabetyczna, nieodzwierciedlająca liczebności).

Narodowość	Liczba
Żydzi	200 tys.
Polacy	130 tys.
Romowie	21 tys.
Jeńcy sowieccy	12 tys.
Czesi	9 tys.
Białorusini	6 tys.
Niemcy	4 tys.
Francuzi	4 tys.
Rosjanie	1,5 tys.
Jugosłowianie	800
Ukraińcy	500
Inni	200
Razem	~ 400 tys.

Liczbowy stan obozu

Ogółem w latach 1940-1945 Niemcy zarejestrowali w Auschwitz 400 tys. osób. Dane dotyczące liczby więźniów przebywających w danym okresie w obozie pochodzą z meldunków obozowego ruchu oporu, raportów o stanie więźniów z poszczególnych części obozu, z obozowych szpitali oraz niemieckich meldunków radiowych przechwytywanych przez brytyjski wywiad i dekodowanych za pomocą maszyny szyfrującej Enigma. W 1940 r. w Auschwitz uwięzionych było około 6 tys. więźniów. W połowie 1944 r. w obozie Auschwitz I znajdowało się 17 tys. więźniów, w Birkenau 47,5 tys. więźniów i więźniarek, w Monowitz 9,2 tys. więźniów oraz 17,2 tys. więźniów i więźniarek w podobozach. Dane te nie obejmują kilkudziesięciu tysięcy Żydów i Żydówek przebywających w obozach przejściowych w Birkenau (głównie BII c i BIII).

Marsze Śmierci

W połowie stycznia 1945 r., w związku z przełamaniem linii frontu przez Armię Czerwoną i zbliżaniem się jej jednostek do Krakowa władze Auschwitz rozpoczęły ewakuację więźniów do obozów koncentracyjnych w głębi Trzeciej Rzeszy. W dniach 17-21 stycznia esesmani wyprowadzili z kompleksu obozowego Auschwitz około 56 tys. zdolnych do marszu więźniów i więźniarek, w tym także dzieci. Zmuszeni oni byli pokonać piechotą kilkudziesięciokilometrowe trasy ewakuacyjne, po czym dalej przewożono ich pociągami. Esesmani mordowali po drodze tych, którzy opadli z sił i nie byli w stanie kontynuować marszu, strzelali też do próbujących uciekać. W trakcie całej operacji zginęło co najmniej 9 tys. więźniów Auschwitz.

Meksyk (patrz: BIII)

Mengele, Josef

(1911-1979)

Lekarz, doktor filozofii i medycyny. Od 1937 r. był asystentem w Instytucie Biologii Dziedziczenia i Higieny Rasy na Uniwersytecie Frankfurckim. W 1938 r. wstąpił do NSDAP i SS. Był zatrudniony m.in. w placówce Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa w Poznaniu, gdzie oceniał przesiedleńców pod kątem przydatności do zniemczenia. Po tym, jak został ranny na froncie i uznany za niezdolnego do służby liniowej, chcąc prowadzić badania naukowe, poprosił o skierowanie do jednego z obozów koncentracyjnych.

Od lata 1943 r. prowadził w Auschwitz badania antropologiczne na różnych grupach rasowych, głównie Romach, badania nad zagadnieniem ciąży mnogiej oraz fizjologią i patologią skarlenia, badał również osoby z wrodzonymi anomaliami fizycznymi. Wybrane przez niego osoby poddawano licznym, nierzadko inwazyjnym i bolesnym badaniom medycznym, a niektórych także fotografowano, wykonywano gipsowe odlewy szczęk i zębów, pobierano odciski palców rąk i nóg. Część osób zabijano zastrzykami fenolu (szpilowanie LINK), aby przeprowadzić sekcję zwłok i analizy porównawcze organów wewnętrznych. Mengele kontynuował też swoje badania rasowe i genetyczne sprzed wojny, wykorzystując w tym celu bliźnięta romskie i żydowskie oraz osoby z widocznymi wadami genetycznymi. Więźniowie, wśród nich wiele dzieci, byli poddawani bez znieczulenia bolesnym eksperymentom, a w razie potrzeby zabijani dla wykonania sekcji zwłok. Josef Mengele przeprowadzał też selekcje na rampie oraz wśród więźniów w obozowych szpitalach.

Po wojnie, jak wielu esesmanów i zbrodniarzy wojennych, uciekł do Ameryki Południowej, gdzie ukrywał się do swej śmierci w 1979 r.

Młodociani (patrz: dzieci)

Monowitz (patrz: Auschwitz III-Monowitz)

Muzułman

Spolszczona forma niemieckiego słowa „Muselmann” (tłum. Muzułmanin). Słowo to było w KL Auschwitz i niektórych innych obozach koncentracyjnych powszechnie używane wobec więźniów skrajnie wyczerpanych, będących w zaawansowanym stadium choroby głodowej. Na poziomie fizycznym stan ten wiązał się z szeregiem widocznych objawów: zanikała podściółka tłuszczowa i mięśnie, sucha skóra uwydatniała zarys kości, twarz przybierała wyraz maski, oczy stawały się zamglone. Z powodu zaniku mięśni ich ruchy dotkniętego chorobą więźnia ulegały spowolnieniu. Obozowi „muzułmanie” garbili się, najchętniej przebywali w pozycji kucznej. Odczuwając zimno, okrywali się kocami, szmatami, papierem z worków po cemencie. Wraz ze zmianami somatycznymi następowały zaburzenia psychiczne. Początkowo „muzułmanie” byli nadpobudliwi i drażliwi, a ich uwaga skupiona tylko na zdobyciu jedzenia, z czasem jednak całkowicie obojętnieli na bodźce zewnętrzne. Zwykle zaawansowana stadium choroby głodowej powodowało, że więźniowie ci umierali w krótkim czasie lub padali ofiarami selekcji w obozie.

Etymologia słowa nie została jednoznacznie wyjaśniona.

Narodowość więźniów

Narodowość i liczba ofiar Auschwitz

Oświęcim

Polskie miasto położone 70 km na zachód od Krakowa. Przed wojną liczyło około 13 tys. mieszkańców, z których połowę stanowili Żydzi. Po zajęciu przez Niemców zostało włączone administracyjnie do Rzeszy, a jego nazwę zmieniono na Auschwitz (LINK). Od wiosny 1940 r., w związku z przygotowaniami do utworzenia obozu koncentracyjnego na terenie byłych polskich koszar, znajdujących się na obrzeżach miasta, zaczęto przeprowadzać akcje wysiedleńcze. W 1941 r. Niemcy wywieźli z Oświęcimia wszystkich Żydów. W mieście pojawili się niemieccy koloniści, urzędnicy i robotnicy fabryki IG Farben, dla których rozpoczęto budowę nowej dzielnicy mieszkaniowej, stanowiącej zalążek przyszłego niemieckiego „miasta wzorcowego Auschwitz” (Musterstadt Auschwitz). Do 1944 r. sprowadzono i zakwaterowano w barakowych obozach mieszkalnych we wschodniej części Oświęcimia zatrudnianych przez IG Farben robotników z Generalnego Gubernatorstwa (Polaków i Ukraińców) oraz z: Francji, Belgii, Holandii, Danii, Norwegii, Włoch, Chorwacji, Czech, Słowacji, Hiszpanii, Portugalii i z zajętych przez Wehrmacht terenów Związku Sowieckiego.

Przez całą wojnę istniał w Oświęcimiu zorganizowany ruch oporu, ponad tysiąc osób z miasta i pobliskich miejscowości pomagało więźniom obozu.

Partyzanci

Największym oddziałem partyzanckim w pobliżu Auschwitz było liczące kilkadziesiąt osób zgrupowanie Armii Krajowej „Sosienki” działające kilka kilometrów od obozu. Podobne grupy istniały też w większym oddaleniu. Nie mając świadomości, jakimi rzeczywistymi siłami dysponują okoliczni partyzanci, więźniowie obozu żywili nadzieję, że zaatakują oni garnizon SS i wyzwolą obóz. Nie było to jednak możliwe ze względu na znaczną przewagę sił niemieckich. Oprócz samej załogi obozowej w liczbie od niespełna tysiąca esesmanów w 1941 r. do ponad 3 tys. w 1944 r. (LINK do załoga SS), w okolicy stacjonowało także tysiąc żołnierzy Luftwaffe z obsługi dział przeciwlotniczych rozlokowanych wokół fabryki IG Farben, a także setki niemieckich policjantów, żandarmów i innych funkcjonariuszy niemieckich wyposażonych w broń ręczną i maszynową. W razie potrzeby mogli też oni w krótkim czasie uzyskać wsparcie ze strony oddziałów wojska i policji stacjonujących w pobliskich garnizonach. W tej sytuacji członkowie polskiej konspiracji w pobliżu Auschwitz skupili się na przekazywaniu do obozu żywności i lekarstw oraz przejmowaniu od więźniów meldunków informujących o sytuacji w obozie i zbrodniach popełnionych przez esesmanów, a następnie przekazywanie ich do ośrodków Polskiego Państwa Podziemnego i dalej do polskiego Rządu na uchodźstwie w Londynie.

Pierwsze transporty polskich więźniów politycznych

Dnia 14 czerwca 1940 r. z oddalonego o 150 km więzienia w Tarnowie został przywieziony do KL Auschwitz pierwszy transport 728 polskich więźniów politycznych. Wydarzenie to uznawane jest za początek funkcjonowania obozu. Wśród pierwszych więźniów znaleźli się m.in. młodzi mężczyźni aresztowani podczas nielegalnego przekraczania granicy ze Słowacją i Węgrami w celu przedostania się do Armii Polskiej formowanej we Francji, działacze organizacji podziemnych oraz osoby aresztowane w trakcie akcji wymierzonych w polską inteligencję. W pierwszych transportach było również kilkudziesięciu Żydów.

W kolejnych tygodniach do KL Auschwitz zaczęto przywozić transporty więźniów m.in. ze Śląska, z dystryktu warszawskiego, lubelskiego i radomskiego. Nowoprzybyli otrzymywali kolejne numery więźniarskie. Łącznie w 1940 roku wydano 7879 numerów a zdecydowaną większość więźniów stanowili Polacy

Podobozy

W latach istnienia Auschwitz powstało blisko 50 jego podobozów. Największe posiadały rozbudowaną strukturę administracyjną, oddzielne baraki szpitalne, łaźnie, a nawet małe krematoria, w najmniejszych natomiast więźniów zamykano na noc w salach lub piwnicach; nie było tam ogrodzenia i wież wartowniczych, a żywność dowożono z obozu głównego. Większość więźniów zatrudniano przy pracy w przemyśle zbrojeniowym, wydobywczym i w rolnictwie. Na początku 1945 r. przebywało w nich więcej więźniów i więźniarek (35 tys.) niż w obozach Auschwitz I i Birkenau razem wziętych (31 tys.).

Polacy

Pierwsze transporty polskich więźniów politycznych trafiły do Auschwitz w czerwcu 1940 r. Polacy ze wszystkich regionów okupowanego przez Niemców kraju kierowani byli do obozu aż do jesieni 1944 r. Do połowy 1942 r. przeważali liczebnie wśród więźniów Auschwitz. Znaczną grupę stanowili wśród nich inteligenci. W obozie więziono również osoby zaangażowane w działalność konspiracyjną, a także aresztowane podczas tzw. łapanek ulicznych, rodziny chłopskie wysiedlone z Zamojszczyzny oraz ludność z objętej powstaniem Warszawy. W Auschwitz przeprowadzano również egzekucje Polaków niezarejestrowanych w obozie, skazywanych na śmierć przez sądy doraźne.

Według szacunkowych obliczeń do obozu Auschwitz trafiło około 140 tys. Polaków, z których blisko połowa zginęła. Przez cały czas funkcjonowania obozu część polskich więźniów działała w ruchu oporu, najpierw we własnych grupach, z czasem współpracując z tajnymi organizacjami więźniów innych narodowości. Wielu z nich, po wykryciu ich działalności przez obozowe gestapo, zostało rozstrzelanych lub powieszonych.

Polityczni więźniowie, kategoria

zawieszające „czasowo” prawa obywatelskie zagwarantowane w konstytucji Republiki Weimarskiej z 1919 r. Na jego podstawie władze policyjne, bez wyroku sądowego i kontroli ze strony państwowego aparatu sprawiedliwości, podejmowały decyzję o osadzeniu w obozie koncentracyjnym osób oskarżanych o przestępstwa „polityczne”, rozumiane najczęściej jako prowadzenie działalności wrogiej wobec nazistowskiego reżimu.

Z chwilą utworzenia KL Auschwitz do tej kategorii więźniów – oznaczanych w obozie czerwonym trójkątem – zaliczono większość Polaków, a później także osadzonych innych narodowości, w tym również Żydów. Czerwone trójkąty, obok podejrzewanych o udział w ruchu oporu i przynależność do zakazanych organizacji, otrzymywały w obozie także osoby oskarżane m.in. o takie przewinienia jak: przebywanie na ulicach po godzinie policyjnej, sprzeciwianie się niemieckim majstrom, śpiewanie pieśni patriotycznych, poddawanie w wątpliwość ostatecznego zwycięstwa Niemiec czy niedozwolone kontakty z niemieckimi dziewczętami. Wśród powodów osadzenia w obozie Polaków jako więźniów politycznych figurował też często zarzut „bycia inteligentem”. Wobec wielu innych – gdy chodziło o zakładników, osoby schwytane w czasie ulicznych łapanek lub akcji pacyfikacyjnych – nie formułowano żadnych konkretnych oskarżeń. W sierpniu 1944 r. więźniowie polityczni stanowili 95% (spośród nich 65% to Żydzi) całości stanu liczbowego obozu.

Pomoc więźniom

W czasie istnienia Auschwitz część mieszkańców Oświęcimia i miejscowości położonych w jego sąsiedztwie, pomimo grożącej za to kary śmierci lub osadzenia w obozie, niosła bezinteresownie pomoc więźniom. Osoby te dostarczały potajemnie więźniom pracującym poza obozem żywność, lekarstwa, ciepłą odzież, a także pośredniczyływ ich tajnej korespondencji z rodzinami. Ważną formą działań na rzecz więźniów była pomoc w organizacji ucieczek i ukrywanie zbiegów, a także przejmowanie od więźniów informacji i dokumentów świadczących o zbrodniach popełnionych przez esesmanów. Przekazanie znacznej liczby wartościowych meldunków o sytuacji w obozie do ośrodków Polskiego Państwa Podziemnego i polskiego rządu na uchodźstwie w Londynie należy do największych osiągnięć polskiego ruchu oporu. Inną sprawą jest, iż wiadomości te nie zostały przez aliantów należycie wykorzystane.

Według ustaleń historyków w działania na rzecz więźniów zaangażowało się ponad tysiąc osób mieszkających w pobliżu obozu. Blisko dwieście z nich zostało przez władze niemieckie aresztowanych, z czego kilkadziesiąt przypłaciło to życiem, głównie po osadzeniu w obozie.

Powstanie warszawskie

Wystąpienie zbrojne przeciwko Niemcom okupującym Warszawę, prowadzone przez Armię Krajową od 1 sierpnia do 2 października 1944 r. W czasie walk władze okupacyjne wysiedlały z miasta ludność cywilną, aby ułatwić siłom niemieckim działania przeciwko powstańcom. Cywile byli głównie kierowani do obozu przejściowego w Pruszkowie, skąd znaczną ich część wywieziono później na roboty przymusowe do Trzeciej Rzeszy lub do obozów koncentracyjnych. W sierpniu i wrześniu do Birkenau trafiło prawie 13 tys. osób, wśród nich około 1,5 tys. dzieci i młodocianych. Skierowano je do obozu, poddając procedurze rejestracyjnej, z wyjątkiem tatuowania numerów. Większość z nich, w ramach rozpoczętej już wstępnej ewakuacji (Wstępna ewakuacja obozu i zacieranie śladów Auschwitz, wywieziono wkrótce do obozów w głębi Rzeszy i zmuszono do pracy w niemieckim przemyśle.

Praca

W systemie niemieckich obozów koncentracyjnych praca miała być podstawowym narzędziem służącym do „reedukacji” więźniów i ich „wychowania”. W praktyce jednak, zwłaszcza w początkowym okresie istnienia Auschwitz, stała się instrumentem wyniszczenia i często była wykonywana bez względu na jej realną efektywność. Więźniowie zmuszani byli do pracy ponad siły, przenosząc z wagonów kolejowych do magazynów i na place budów worki z cementem, cegły, betonowe słupy ogrodzenia, a przy tym byli nieustannie bici i popędzani przez kapo. Kopali rowy odwadniające i fundamenty budynków, ciągnęli ciężkie walce, rozbijali ściany burzonych domów za pomocą drewnianych belek, bez jakichkolwiek zabezpieczeń czy odzieży ochronnej.

Warunki zatrudnienia uległy nieznacznej poprawie w 1942 r., gdy esesmani zaczęli przykładać większą wagę do realnych wyników pracy, co wiązało się z wynajmowaniem więźniów jako taniej siły roboczej przedsiębiorstwom przemysłowym.

Czas pracy, nie licząc przerwy, wynosił wiosną i latem 10-11 godzin, a jesienią i zimą był skracany do 9 10. W południe więźniowie mieli przerwę, w trakcie której mogli zjeść posiłek. Teoretycznie nie musieli pracować w niedziele, często jednak wykonywali w tym dniu dodatkowe prace porządkowe na terenie obozu lub w blokach.

Prochy ludzkie

Zwłoki zamordowanych spopielano w krematoriach. Niedopalone kości były rozdrabniane przez więźniów Sonderkommando na proszek. Całość ładowano na samochody ciężarowe i wywożono na brzeg Wisły, za lasem w Birkenau, gdzie łopatami zsypywano je wprost w nurt rzeki. Popioły ludzkie wsypywano także niekiedy do płynącej w pobliżu Auschwitz I rzeki Soły, do dołów i zagłębień terenu. Pokłady prochów ludzkich zachowały się do dziś w rejonie krematoriów, dołów spaleniskowych oraz na polanach i na skraju lasu w Birkenau.

Przedłużenie obozu

(niem. Lagererweiterung)

Kompleks 20 budynków wzniesiony na terenie przylegającym do Auschwitz I w ramach planu powiększenia obozu, zakładającego wybudowanie ponad 50 nowych obiektów, w tym nowej monumentalnej komendantury. Zamierzenia te zostały zrealizowany jedynie częściowo. Nowe budynki wykorzystywano jako tymczasowe koszary SS, warsztaty i magazyny mienia zagrabionego Żydom. Od połowy 1944 r. stopniowo przenoszono tam także więźniarki: z bloku 10, pracujące w pralni SS oraz kobiety zatrudnione w pobliskiej fabryce Union Werke. W obozie tym pod koniec 1944 r. więzionych było około 4 tys. więźniarek. W dniu 6 stycznia 1945 r. miała tam miejsce ostatnia w dziejach Auschwitz publiczna egzekucja.

Rampy kolejowe

Kolej była głównym środkiem transportu wykorzystywanym przez Niemców podczas deportacji do Auschwitz. W latach 1940 1941 pociągi zatrzymywały się na bocznicy obok Auschwitz I. Przywożono tam wtedy głównie Polaków. Druga bocznica, tzw. rampa żydowska (niem. Judenrampe), znajdowała się w pomiędzy obozami Auschwitz I i Birkenau. Od wiosny 1942 do połowy maja 1944 r. dotarły tam transporty z ponad pół milionem osób, głównie Żydów. Lekarze SS dokonywali tam selekcji nowo przybyłych, w wyniku której zdrowych i silnych kierowano pieszo do obozu, a uznanych za niezdolnych do pracy odwożono ciężarówkami do komór gazowych. Wiosną 1944 r., na krótko przed przybyciem transportów ponad 400 tys. Żydów z Węgier, jej rolę przejęła rampa znajdująca się bezpośrednio w obozie Birkenau.

Raporty uciekinierów

W 1944 r. do rządów państw alianckich oraz organizacji międzynarodowych dotarły trzy sprawozdania uciekinierów z Auschwitz: Polaka Jerzego Tabeau, oraz Żydów: Rudolfa Vrby i Alfreda Wetzlera oraz Czesława Mordowicza i Arnošta Rosina.

Jerzy Tabeau, Polak, zbiegł z KL Auschwitz w listopadzie 1943 r. Po ucieczce napisał sprawozdanie z wydarzeń, których był świadkiem w obozie od wiosny 1942 r.: opisał warunki egzystencji, metody zabijania więźniów oraz przebieg zagłady Żydów. Dokument tajnymi kanałami polskiej konspiracji dotarł na Zachód.

Rudolf Vrba i Alfred Wetzler, Żydzi słowaccy, zbiegli z obozu w kwietniu 1944 r. Ich relacje zostały przesłane konspiracyjnymi drogami na Zachód i ujawnione przez media. Pod ich wpływem rządy państw alianckich i neutralnych zaczęły wywierać naciski na władze węgierskie, by zrezygnowały z dalszych deportacji Żydów do Auschwitz (Sonderaktion „Ungarn”). Regent Miklós Horthy, ulegając presji, nakazał je wstrzymać w lipcu 1944 r.

Czesław Mordowicz, Żyd polski, i Arnošt Rosin, Żyd słowacki, uciekli z Auschwitz w maju 1944 r. Ich relacja o rozpoczęciu w Birkenau Sonderaktion „Ungarn” została przedstawiona rządom państw alianckich, Światowemu Kongresowi Żydów, Międzynarodowemu Czerwonemu Krzyżowi, trafiła także do mediów.

W listopadzie 1944 r. te trzy sprawozdania zostały opublikowane w wydanej w Waszyngtonie broszurze „German Extermination Camps – Auschwitz and Birkenau”. Informacje tam zawarte, przekazane następnie opinii publicznej przez prasę i radio, przyczyniły się do rozpowszechnienia na Zachodzie wiedzy o zbrodniach popełnionych przez Niemców w Auschwitz, zwłaszcza o prowadzonej tam zagładzie Żydów.

Rękopisy członków Sonderkommando

W latach 1945 1980 w rejonie krematoriów w Birkenau odnaleziono ukryte tam zapiski sześciu żydowskich członków Sonderkommando. Niektóre posiadają formę listów pożegnalnych, inne zawierają opisy życia w getcie, deportacji do Auschwitz oraz pracy w Sonderkommando, w tym zagłady poszczególnych transportów i palenia zwłok. Obok ważnej, unikatowej wartości źródłowej (np. w manuskrypcie Lewentala znajduje się szczegółowa relacja z przygotowań i przebiegu buntu w październiku 1944 r.) są świadectwem duchowych rozterek i psychicznych obciążeń, jakim poddawani byli więźniowie zatrudnieni w tym komandzie.

Romowie

Naziści uznali Romów za „element wrogi”, „dziedzicznie” uwarunkowany skłonnością do popełniania przestępstw i zachowań aspołecznych. Od 1933 r. Romowie stali się, obok Żydów, celem prześladowań o podłożu rasistowskim: najpierw poprzez rejestrację, pozbawienie prawa do wykonywania niektórych zawodów, zakaz zawierania małżeństw mieszanych, potem kierowanie do robót przymusowych, aż wreszcie osadzanie w obozach koncentracyjnych i zagładę.

Z chwilą wybuchu drugiej wojny światowej podjęto decyzję o przesiedleniu niemieckich Romów do okupowanej Polski. Niemieckie władze policyjne zaczęły później dokonywać aresztowań i egzekucji na terenach okupowanych, w tym także na tyłach frontu wschodniego, gdzie wraz z Żydami Romowie byli masowo mordowani przez tzw. Einsatzkommanda.

Po wydaniu przez Heinricha Himmlera rozkazu o kierowaniu ich do Auschwitz, od 1943 r. byli do niego deportowani Romowie głównie z Niemiec, Austrii, Czech i Polski. Zostali oni umieszczeni w Birkenau, w tzw. Zigeunerlager. W sumie Niemcy deportowali do Auschwitz około 23 tys. Romów, z czego dwa tys.ięcy zostało zamordowanych bez wciągania do ewidencji obozowej. 21 tys. osób zostało zarejestrowanych w obozie, spośród nich około 18 tys. zmarło z głodu i chorób lub zostało zamordowanych w komorze gazowej w chwili likwidacji „obozu cygańskiego”.

Ruch oporu

Działalność konspiracyjna w Auschwitz była początkowo prowadzona przez polskich więźniów politycznych. Wraz z deportacją do obozu więźniów różnych narodowości, przede wszystkim Żydów, powstawały kolejne grupy ruchu oporu: żydowskie, austriacka i niemiecka, czeska, francuska, rosyjska i jugosłowiańska. W 1943 r. niektóre z nich, na ogół o lewicowym charakterze, utworzyły wraz z częścią polskich lewicowców organizację pod nazwą Kampfgruppe Auschwitz (Grupa Bojowa Auschwitz). W 1944 r. organizacja ta, wraz z członkami obozowej Armii Krajowej, powołała Radę Wojskową Oświęcim.

Do głównych celów konspiratorów należały m.in.: zdobywanie i rozdział żywności i lekarstw, przekazywanie wiadomości o sytuacji w obozie na zewnątrz, przygotowanie ucieczek. Przygotowane zostały też plany zorganizowania zbrojnego powstania przeciwko załodze obozu przy wsparciu polskiego ruchu oporu, działającego na zewnątrz obozu. Nie zostały one jednak zrealizowane z powodu zbyt dużej dysproporcji sił, a także braku możliwości ukrycia kilkudziesięciu tysięcy więźniów po ich ewentualnej

Selekcja na rampie

Regularne selekcje wśród Żydów deportowanych do Auschwitz na zagładę rozpoczęły się w połowie 1942 r. Po przyjeździe pociągu esesmani nakazywali wszystkim wyjść na zewnątrz. W trakcie formowania kolumn, osobno mężczyzn, osobno kobiet z małymi dziećmi, deportowani wysłuchiwali zapewnień esesmanów, iż zostaną ulokowani w obozie pracy, dokąd wszyscy chorzy i niezdolni do pracy zostaną przewiezieni ciężarówkami, pozostali zaś udadzą się tam pieszo. Rzeczowy ton przemówień i udawana troska o los osób starszych działały zwykle uspokajająco.

Decyzję o skierowaniu poszczególnych deportowanych na zagładę lub do pracy w obozie podejmowali lekarze SS na podstawie ogólnego wrażenia o kondycji fizycznej i wieku. Selekcja trwała od jednej do kilku godzin, w zależności od liczebności transportu. Początkowo ciężarówki zawoziły skazanych na śmierć do prowizorycznych komór gazowych, tzw. Czerwonego lub Białego Domku , a od wiosny 1943 r. do komór gazowych przy krematoriach II, III, IV i V w Birkenau. Od maja 1944 r. selekcje odbywały się na rampie kolejowej wewnątrz obozu Birkenau.

Selekcja w obozie

W pierwszych miesiącach istnienia Auschwitz chorzy i wyczerpani więźniowie, którzy nie mogli wytrzymać narzuconego tempa robót, byli zazwyczaj zakatowywani przez kapo lub też, rzadziej, odnoszeni do szpitala obozowego. Gdy esesmani uznali, że w salach szpitalnych przebywa zbyt wielu pacjentów, od lata 1941 r. część z nich zaczęto mordować dosercowymi zastrzykami fenolu (szpilowanie). Selekcji dokonywali lekarze SS w trakcie przeglądu oddziałów szpitalnych. Niemal pewnym wyrokiem śmierci było, obok ogólnego wychudzenia (muzułman), zdiagnozowanie u pacjentów gruźlicy i tyfusu. Lekarze dokonywali też selekcji więźniów w łaźniach i podczas tzw. apeli generalnych. Większe grupy chorych były mordowane Cyklonem B w komorach gazowych. Początkowo selekcjom byli poddawani wszyscy więźniowie, bez względu na narodowość; od połowy 1943 r. selekcje obejmowały wyłącznie Żydów.

Słupka, kara

(niem. Pfahlbinden)

Jedna z częstych kar stosowanych w KL Auschwitz. Zaczęto ją wykonywać w Auschwitz I, gdzie więźniów wieszano na hakach umocowanych na wysokich słupkach, skąd wzięła się nazwa kary. Więźniom wiązano z tyłu ręce liną lub łańcuchem, mocowanymi następnie na wysokości uniemożliwiającej karanemu dotknięcie stopami ziemi. Gdy poddani tej karze, z powodu dotkliwego bólu tracili przytomność, byli cuceni zimną wodą. Częstym skutkiem owej kary było zerwanie ścięgien ramion, co powodowało, że okaleczeni w ten sposób więźniowie jako niezdolni do pracy narażeni byli na skierowanie do komory gazowej.

Sonderaktion „Ungarn”

Masowa deportacja Żydów z Węgier w wojennych granicach tego państwa z 1944 r., obejmujących także część Słowacji, Ukrainy, Jugosławii i Rumunii. Doszło do niej po zmianie rządu na Węgrzech w marcu 1944 r. Przy współudziale węgierskiej żandarmerii Niemcy przystąpili do organizacji obozów przejściowych gett, a których następnie kierowano transporty do Auschwitz. Pierwszy taki transport wyjechał pod koniec kwietnia 1944 r.; kolejne, masowe transporty zaczęły przekraczać granicę Węgier w połowie maja. Ogółem, wedle raportu ambasadora Niemiec w Budapeszcie Edmunda Veesenmayera, do 9 lipca, kiedy na skutek decyzji regenta Horthy’ego deportacje wstrzymano, wywieziono z Węgier ponad 430 tys. Żydów (spośród 725 tys. których zamierzano wywieźć). Niemal wszyscy trafili do Auschwitz

Sonderkommando

(z niem. grupa specjalna)

(patrz też: rękopisy członków Sonderkommando)

Wkrótce po rozpoczęciu masowej zagłady Żydów w Birkenau, w kwietniu 1942 r., utworzono tam pierwsze Sonderkommando. Składało się ono wyłącznie z więźniów Żydów. Część z nich pracowała w barakach, segregując ubrania i inne mienie zamordowanych, przygotowując je do transportu do magazynów Kanady. Inni zatrudnieni byli bezpośrednio przy obsłudze komór gazowych: wyciąganiu zwłok i oczyszczaniu komory przed wejściem następnych ofiar, wyrywaniu pomordowanym złotych zębów, obcinaniu włosów i przenoszeniu zwłok do spalenia. Więźniowie Sonderkommando byli zmuszani do pracy także przy grzebaniu zwłok w masowych mogiłach, a później przy ich spopielaniu w dołach spaleniskowych i krematoriach.

Członkowie Sonderkommando żyli ze świadomością, że jako bezpośredni świadkowie dokonanych w Auschwitz zbrodni są skazani na śmierć. W lutym 1944 r., kiedy do obozu przybywało mniej transportów, zamordowano połowę 400 osobowej grupy, natomiast z chwilą rozpoczęcia Sonderaktion „Ungarn” komando powiększono do około 900 więźniów. We wrześniu 1944 r. ponownie zredukowano liczebność Sonderkommando, mordując 200 więźniów. W obliczu kolejnej takiej próby, w październiku 1944 r., członkowie Sonderkommando stawili opór. W wyniku buntu i egzekucji, jakich dokonali w tym dniu esesmani, zginęło około 450 z 660 więźniów tego komanda. Więźniom udało się zabić trzech i zranić kilkunastu uzbrojonych esesmanów. Pomniejszone do około 200, a potem 100 więźniów, Sonderkommando pozostało w obozie do ewakuacji w styczniu 1945 r.

Sowieccy jeńcy wojenni

Pierwsi sowieccy jeńcy wojenni zostali skierowani do Auschwitz w lipcu i sierpniu 1941 r. Na początku września 1941 r. przywieziono ok. 600 jeńców, którzy zostali zamordowani wraz z 250 polskimi chorymi więźniami, w podziemiach bloku 11 przy pomocy Cyklonu B. Był to pierwszy przypadek masowego zabicia ludzi gazem w Auschwitz. W październiku 1941 r., w wydzielonej części Auschwitz I, władze SS osadziły około 10 tys. jeńców. Ich głównym zadaniem była budowa nowego obozu na polach wysiedlonej wsi Brzezinka. Panowała wśród nich wysoka śmiertelność spowodowana egzekucjami, biciem, szykanami, pracą ponad siły, głodem i chorobami. Przeciętnie każdego dnia odnotowywano zgon nawet kilkudziesięciu. W marcu 1942 r. ok. 600 pozostałych przy życiu jeńców zostało przeniesionych do nowo powstałego obozu Birkenau (BIb).

Według szacunkowych danych Niemcy skierowali w sumie do Auschwitz około 15 tys. jeńców sowieckich. Około trzech tysięcy z nich zostało zgładzonych zaraz po przywiezieniu. W obozie zarejestrowano około 12 tys., z których zginęło ponad 11 tys.

Według szacunkowych danych Niemcy skierowali w sumie do Auschwitz około 15 tysięcy jeńców sowieckich. Około trzech tysięcy z nich zostało zgładzonych zaraz po przywiezieniu, w obozie zarejestrowano około 12 tysięcy, z których zginęło co najmniej kolejnych 11 tysięcy.

"Sport"

Więźniowie często zmuszani byli do wykonywania uciążliwych ćwiczeń fizycznych nazywanych przez esesmanów i więźniów funkcyjnych „sportem”. Jednak wbrew nazwie, ich celem nie było podnoszenie sprawności fizycznej, lecz sterroryzowanie, zmuszenie do uległości i podporządkowanie więźniów dyscyplinie obozowej. Do najczęstszych „ćwiczeń” należały wielokrotnie powtarzane przysiady (kniebeugen), wykonywane w szybkim tempie, narzuconym przez esesmana lub funkcyjnego. Odmianą tego „ćwiczenia” było pozostawanie w przysiadzie przez dłuższy czas z rękami wyciągniętymi do przodu lub trzymanymi nad głową albo splecionymi z tyłu głowy. Wśród innych częstych form „gimnastyki” wymienić należy skoki w przysiadach, tzw. żabka (hüpfen), wykonywane często na dystansie kilkudziesięciu metrów; długotrwałe toczenie się po ziemi raz w jedną, raz w drugą stronę (rollen), nieraz w kurzu lub błocie albo śniegu; taniec (tanzen) polegający na obracaniu się wokół własnej osi z rękami trzymanymi do góry lub w bok, często z jednoczesnym przemieszczaniem się do przodu. Więźniowie, którzy nie byli już w stanie wykonywać poleceń, byli bici do nieprzytomności.

Strafkompanie

Karna kompania

Strefa interesów obozu koncentracyjnego Auschwitz

(niem. Interessengebiet des KL Auschwitz)

Zarządzany przez SS obszar o powierzchni ponad 40 km2, powstały w początkach 1941 r. po wysiedleniach Polaków i Żydów z położonych w pobliżu obozu wsi oraz mieszkańców jednej z dzielnic Oświęcimia. Jej utworzenie było wynikiem dążności władz obozu do usunięcia z okolicy świadków zbrodni dokonywanych przez SS, jak i też utrudnienia kontaktów więźniów ze światem zewnętrznym, gdyż – jak pisał w jednym z meldunków Höss: „okoliczna ludność jest fanatycznie polska” i gotowa do udzielenia pomocy zbiegom, „gdy tylko dotrą do pierwszej polskiej zagrody”. Równie ważnym czynnikiem było skonfiskowanie ziemi dla obozowego gospodarstwa rolnego. W rezultacie do 1943 r. wysiedlono z tego terenu około 9 tys. osób oraz zburzono ponad tysiąc domów mieszkalnych. Pozyskane materiały budowlane zostały wykorzystane do budowy baraków obozu Birkenau. Później na terenie strefy esesmani zorganizowali osiem podobozów, z których więźniowie dochodzili do pracy przy uprawie roli, hodowli zwierząt i utrzymaniu stawów rybnych.

Szpilowanie

W sierpniu 1941 r. Niemcy zaczęli praktykować w Auschwitz tzw. szpilowanie, czyli uśmiercanie więźniów za dosercowych zastrzyków fenolu. Zabijano w ten sposób głównie chorych więźniów, których stan zdaniem lekarzy SS nie rokował rychłego wyzdrowienia. Morderstw dokonywano w tzw. sali zabiegowej jednego z bloków szpitalnych Auschwitz I.

Z dokumentów obozowego ruchu oporu wynika, że w drugiej połowie 1942 r., w czasie czterech miesięcy zabito w ten sposób 2 467 więźniów. Zastrzykami fenolu zabijano także polskie dzieci z Zamojszczyzny oraz ciężarne więźniarki w Birkenau Z chwilą uruchomienia komór gazowych ograniczono stosowanie tej metody zabijania.

Szpitale

Zaczątkiem szpitala w Auschwitz I była tzw. izba chorych, która została zorganizowana w czerwcu 1940 r., zaraz po utworzeniu obozu. Szpitale dla więźniów utworzono też w Birkenau (m.in. w części obozu kobiecego BIa LINK i w obozie BIIf, w Monowitz oraz w kilku większych podobozach.

W przepełnionych blokach szpitalnych panowała wysoka śmiertelność. Warunki życia w obozie sprawiały, że więźniowie szybko zapadali na różne choroby. Zimą częste były przypadki przeziębień, zapalenia płuc oraz odmrożeń. Rezultatem brutalnego postępowania esesmanów i funkcyjnych były złamania kończyn i uszkodzenia mięśni. W wyniku awitaminozy i zakażeń więźniowie cierpieli z powodu czyraków, ropni i owrzodzeń. Częstym schorzeniem była choroba głodowa (muzułman). W szpitalu roiło się od pcheł i wszy, a w Birkenau dodatkową plagą były szczury.

Stałym zagrożeniem dla przebywających w szpitalach więźniów były selekcje, przeprowadzane przez lekarzy SS. Początkowo obejmowały one wszystkich chorych więźniów, natomiast od połowy 1943 r. wyłącznie Żydów.

Ściana Śmierci

Konstrukcja ustawiona przy murze dziedzińca między blokiem 10 i blokiem 11 w Auschwitz I, przed którą przez dwa lata, od jesieni 1941 do jesieni 1943 r. esesmani zamordowali kilka tysięcy osób. Więźniowie byli zabijani przez esesmana strzałem w potylicę z broni małokalibrowej. Po egzekucji zwłoki były wywożone do krematorium. Od jesieni 1943 r. egzekucje przez rozstrzelanie przeprowadzane były w obozie Birkenau, w pobliżu krematorium. Ścianę zdemontowano. W 1946 r. byli więźniowie obozu, zarazem pracownicy powstającego wówczas Miejsca Pamięci, dokonali jej rekonstrukcji.

Śmiertelność w obozie

Spośród około 400 tys. zarejestrowanych w Auschwitz więźniów śmierć poniosła ponad połowa. Liczbę zmarłych można ocenić przez porównanie ilości wydanych w obozie numerów z liczbą więźniów przeniesionych do innych obozów (ok. 190 tys.), wyzwolonych (7,5 tys.), zwolnionych (ponad 2 tys.) i zbiegłych (200). Do zachowanych dokumentów, na podstawie których można po części odtworzyć śmiertelność panującą w poszczególnych okresach istnienia obozu, należą przede wszystkim prowadzone przez Niemców księgi zgonów.

Tatuowanie numerów

Auschwitz był jedynym niemieckim obozem koncentracyjnym, w którym więźniom tatuowano numery ewidencyjne. Jesienią 1941 r. podjęto decyzję o oznakowaniu w ten sposób sowieckich jeńców wojennych. Początkowo numer tatuowano na lewej piersi jeńca. W podobny sposób tatuowano polskich więźniów przeniesionych do Birkenau z Auschwitz I w marcu 1942 r., a także Żydów przywożonych w pierwszych masowych transportach. Od wiosny 1942 r. władze obozu zaleciły tatuowanie numeru na przedramieniu lewej ręki. W ten sposób znakowano Żydów przywożonych w kolejnych transportach, a także osadzone wcześniej w obozie Żydówki. W pierwszym kwartale 1943 r. rozpoczęto tatuowanie numerów wszystkim więźniom, zarówno już przebywającym w obozie, jak i nowo przywożonym. Niektórym grupom więźniów oprócz numerów tatuowano dodatkowe oznaczenia, np.: „Z” – Romom, „A” – Żydom i Żydówkom przywożonym od maja 1944 r., a następnie „B” – tylko Żydom.

Nie tatuowano numerów więźniom Niemcom i Austriakom, tzw. więźniom wychowawczym, więźniom policyjnym, Polakom przywożonym latem 1944 r. z objętej powstaniem Warszawy, a także Żydom i Żydówkom, których od maja tego roku przetrzymywano czasowo w obozach przejściowych na terenie Birkenau, przed wysłaniem do innych obozów w Rzeszy.

Trójkąt

(niem. Winkel)

Trójkąt oznaczający kategorię więźnia, był naszywany wraz z numerem obozowym na pasiaku. Czerwone trójkąty otrzymywali więźniowie polityczni, zielone – kryminalni, czarne – aspołeczni, różowe – homoseksualiści, fioletowe zaś – Badacze Pisma Świętego. Początkowo Żydom wydawano dodatkowo żółte trójkąty zwrócone podstawą w dół, naszywając na nie trójkąty o jednej z wyżej wymienionych barw (w praktyce niemal wyłącznie czerwone), które w rezultacie tworzyły sześcioramienną Gwiazdę Dawida; później, zamiast żółtego trójkąta, nad trójkątem czerwonym naszywano wąski pasek żółtej tkaniny. Na trójkątach nanoszone były oznaczenia literowe, określające narodowość więźnia: P – dla Polaków, R – Rosjan, U – Ukraińców itd. Więźniowie wychowawczy (Erziehungshäftlinge) otrzymywali zamiast trójkątów literę E, zaś sowieckim jeńcom wojennym malowano na odzieży farbą olejną litery SU (Sowjetunion). Oznaczeń literowych nie stosowano jedynie wobec więźniów Niemców.

Tyfus plamisty

Choroba zakaźna o ciężkim przebiegu, której ofiarą padło kilkadziesiąt tysięcy więźniów Auschwitz, wywoływana przez bakterie przenoszone przez wszy. Pierwsze objawy są widoczne po kilku dniach od zakażenia: pojawia się wysoka gorączka i wysypka w formie czerwonych plam na skórze, następnie dochodzi do zmian w układzie nerwowym, naczyniach krwionośnych i sercu. W latach drugiej wojny światowej nie były jeszcze dostępne skuteczne leki więc przetrwanie choroby zależało od indywidualnej odporności organizmu – do samoistnego wyzdrowienia mogło dojść po około czterech tygodniach. Początkowo lekarze SS nie przywiązywali większej wagi do zwalczania przyczyn tej choroby. Dopiero zgon naczelnego lekarza obozowego w maju 1942 r. i zachorowania wśród esesmanów zmusiły władze obozu do podjęcia środków zaradczych. Należały do nich przede wszystkim: masowe selekcje chorych na tyfus do komór gazowych, częstsze dezynfekcje odzieży, odkażanie baraków mieszkalnych oraz kąpiele więźniów w łaźniach. Epidemię tyfusu udało się opanować dopiero w 1944 r.

Ucieczki

Ogółem w całej historii obozu Auschwitz, na ponad milion osób do niego deportowanych, próbę ucieczki podjęło co najmniej 928 osób. Ucieczki spontaniczne kończyły się najczęściej śmiercią zbiega. Większe szanse powodzenia miały ucieczki poprzedzone przygotowaniami. Było to możliwe z chwilą, gdy wprowadzono tzw. duży łańcuch straży – więźniowie pracowali na znacznym terenie wokół obozu, otoczonym przez posterunki strażnicze i patrolowanym przez esesmanów. Potencjalni uciekinierzy starali się wówczas przygotować jakąś kryjówkę, gdzie mogli się schować. W przypadku stwierdzenia braku więźnia Niemcy wysyłali patrole, które przeszukiwały teren, pilnowany dniem i nocą przez esesmanów ustawionych wzdłuż dużego łańcucha straży. Jeśli uciekinierów nie schwytano, po trzech dniach ściągano posterunki i rozsyłano do placówek policji telegramy z informacją o zbiegach. Inną stosowaną przez uciekinierów metodą było zdobycie cywilnego ubrania i przepustki, a następnie wmieszanie się w tłum robotników cywilnych, opuszczających wieczorem teren obozu. Kilku więźniów uciekło przebranych w esesmańskie mundury, kilkunastu kolejnych podkopem pod ogrodzeniem w podobozach, gdzie system straży był mniej rozbudowany.

W dziejach Auschwitz doszło też do trzech zbiorowych ucieczek: więźniów karnej kompanii (czerwiec 1942 r.), sowieckich jeńców wojennych (listopad 1942 r.) i więźniów Sonderkommando (październik 1944 r.); miało też miejsce kilka rozpaczliwych prób ukrycia się lub ucieczki wśród deportowanych na zagładę Żydów (np. luty 1943 r.), zaraz po przyjeździe transportu na rampę.

Większość zbiegów została schwytana przez patrole policji lub zastrzelona w czasie pościgu. Ucieczka powiodła się co najmniej 196 osobom.

Warunki życia

    • Biegunka
    • Egzekucje
    • Eksperymenty
    • Flegmona
    • Higiena
    • Kary
    • Muzułman
    • Praca
    • Selekcje w obozie
    • „Sport”
    • Szpilowanie
    • Szpitale
    • Tyfus
    • Wyżywienie

Włosy

Więźniom Auschwitz, podobnie jak innych niemieckich obozów koncentracyjnych, w czasie procedury przyjęcia do obozu ścinano lub golono włosy na głowie i w miejscach intymnych. Zabieg ten wykonywano z przyczyn higienicznych oraz dla utrudnienia ucieczki (ogolona głowa demaskowała zbiega). Główny Urząd Gospodarki i Administracji SS polecił magazynować włosy więźniów i sprzedawać je firmom niemieckim jako surowiec przemysłowy. Przetworzeniu przemysłowemu podlegały zwłaszcza długie włosy Żydówek mordowanych w komorach gazowych. W ośrodkach zagłady Belzec, Sobibor i Treblinka kobiety pozbawiano włosów przed wprowadzeniem ich do komory gazowej, natomiast w Auschwitz więźniowie Sonderkommando golili głowy zwłokom. Pozyskane w ten sposób włosy były następnie dezynfekowane, suszone, pakowane w worki i sprzedawane firmom niemieckim, dla których stanowiły surowiec do produkcji tkanin (włosianki) i filcu. W Miejscu Pamięci Auschwitz zobaczyć można belę włosianki i blisko dwie tony włosów.

Wychowawczy więźniowie, kategoria

(niem. Erziehungshäftlinge, EH)

Zgodnie z zarządzeniem Heinricha Himmlera z maja 1941 r. tzw. obozy pracy wychowawczej miały służyć do przetrzymywania robotników „odmawiających zatrudnienia lub osobników leniwych, których zachowanie równało się sabotowaniu pracy”, gdzie przez „intensywną pracę” miano ich „wychować w duchu zorganizowanej pracy i w ten sposób dać dla innych odstraszający i ostrzegawczy przykład”. Teoretycznie czas ich pobytu w obozie był z góry ustalony, w praktyce jednak karę często wydłużano lub też po jej upływie zmieniano kategorię więźniów wychowawczych na politycznych i skazywano na bezterminowy pobyt w obozie koncentracyjnym.

Pierwsi więźniowie wychowawczy zostali skierowani do Auschwitz I w lipcu 1941 r. Zamiast trójkątów mieli naszyte na pasiakach litery „E”. W styczniu 1943 r. w Monowitz powstał dla nich odrębny obóz wychowawczy. Traktowano ich równie brutalnie, jak i pozostałych więźniów, zmuszając do ciężkiej pracy i wydając głodowe racje żywnościowe. Spośród 9,2 tys. więźniów mężczyzn tej kategorii, przede wszystkim Polaków, ale również Rosjan, Ukraińców, Francuzów i Włochów, zginęło około 1,4 tys. osób. Więźniarki wychowawcze, w sumie 1,8 tys. kobiet, osadzano w obozie BIa w Birkenau.

Wysiedlenia

W związku z założeniem obozu koncentracyjnego Auschwitz niemieckie władze administracyjne przeprowadziły wysiedlenia okolicznej ludności polskiej i żydowskiej.

Najpierw wysiedleni zostali Polacy, mieszkający w bezpośrednim sąsiedztwie obozu, a następnie mieszkańcy Zasola, pobliskiej dzielnicy Oświęcimia. Obszar ten został włączony do tzw. strefy interesów obozu. Część domów zaadaptowano na mieszkania dla esesmanów oraz ich rodzin, a resztę opuszczonych budynków wyburzono. Po podjęciu decyzji o utworzeniu w pobliżu KL Auschwitz gospodarstwa rolnego SS wysiedlono ludność polską z ośmiu wsi położonych w pobliżu Oświęcimia. Na zajętym obszarze władze Auschwitz przejęły cały inwentarz żywy i ruchomy oraz wszystkie nieruchomości. Wyburzono ponad tysiąc domów, a pozyskany materiał wykorzystano do budowy obozu Birkenau i kilku podobozów. Wysiedlono też całą żydowską ludność Oświęcimia, a opuszczone mieszkania przeznaczono dla pracowników IG Farben. W związku z budową przez tę firmę zakładów petrochemicznych wysiedlono dodatkowo większość mieszkańców wsi Monowice, na której terenie powstał obóz Auschwitz III-Monowitz.

Niezależnie od tego władze niemieckie usuwały ludność polską z innych miejscowości w pobliżu Oświęcimia. Wiązało się to z polityką „umacniania niemczyzny” na terenach polskich zaanektowanych przez Trzecią Rzeszę – miejsce wysiedlonych zajmowali osadnicy niemieccy.

Do opuszczenia swych domów zostało w sumie zmuszonych ponad 15 tys. osób.

Wyzwolenie Auschwitz

Wstępna ewakuacja obozu i zacieranie śladów

Od sierpnia 1944 r. do połowy stycznia 1945 r. Niemcy wywieźli z Auschwitz ok. 65 tys. więźniów i więźniarek, których jako niewolniczą siłę roboczą zatrudniono w różnych zakładach przemysłowych w Trzeciej Rzeszy. Rozpoczęli też wstępne zacieranie śladów i niszczenie dowodów zbrodni – palono m.in. rejestry więźniów i wykazy transportów Żydów zamordowanych w komorach gazowych. Wywożono ruchome mienie obozowe, głównie duże ilości materiałów budowlanych, oraz rzeczy zagrabione ofiarom masowej zagłady. Do końca roku rozebrano lub zdemontowano urządzenia techniczne wszystkich, z wyjątkiem jednej, komór gazowych i krematoriów.

Likwidacja obozu

W połowie stycznia 1945 r., w związku z przełamaniem linii frontu przez Armię Czerwoną rozpoczęto ostateczną ewakuację więźniów. Od 17 do 21 stycznia 1945 r. wyprowadzono w pieszych kolumnach z Auschwitz i podobozów około 56 tys. więźniów i więźniarek. Po dotarciu do wyznaczonych stacji kolejowych byli wywożeni dalej na zachód wagonami towarowymi. Zarówno piesze, jak i kolejowe trasy ewakuacyjne usłane zostały zwłokami zastrzelonych oraz zmarłych z wycieńczenia lub przemarznięcia. Ocenia się, że w trakcie tej akcji zginęło co najmniej 9 tys. więźniów Auschwitz. Ta zbrodnicza ewakuacji przeszła do historii pod nazwą „Marsze Śmierci”.

20 stycznia 1945 r. esesmani wysadzili w powietrze unieruchomione wcześniej komory gazowe wraz z krematoriami, a 26 stycznia ostatnią z nich, znajdującą się dotąd w stanie pełnej zdatności do użytku. 23 stycznia podpalili magazyny z mieniem pozostałym po ofiarach zagłady.

Wyzwolenie

Po ewakuacji na terenie obozów w niepewnej sytuacji znalazło się blisko 9 tys. więźniów, w większości chorych i wyczerpanych, pozostawionych tam przez Niemców. Około 700 więźniów żydowskich zostało zamordowanych pomiędzy wymarszem ostatnich kolumn ewakuacyjnych a nadejściem oddziałów sowieckich. Tylko zbieg okoliczności sprawił, że reszta w większości uniknęła zagłady.

27 stycznia 1945 r. na teren miasta Oświęcimia wkroczyła Armia Czerwona, napotykając na opór cofających się oddziałów niemieckich. W walkach o wyzwolenie poległo ponad 230 żołnierzy sowieckich. W Auschwitz I, Auschwitz II-Birkenau i Auschwitz III-Monowitz wyzwolenia doczekało około 7 tys. więźniów, w tym co najmniej 750 dzieci i młodocianych. Około 500 innych zostało wyzwolonych przed 27 stycznia i wkrótce potem w podobozach . Wielu więźniów zmarło w ostatnich chwilach przed wyzwoleniem obozu. Łącznie na terenie byłego obozu znaleziono ok. 600 ciał.

Nad chorymi roztoczyło opiekę kilka sowieckich szpitali polowych oraz tzw. Szpital Obozowy Polskiego Czerwonego Krzyża, założony przez polskich ochotników, głównie mieszkańców Krakowa i okolic. Znalazło się w nich 4,5 tys. byłych więźniów – głównie Żydów, obywateli ponad dwudziestu państw – w tym ponad 400 dzieci.

Więźniowie we względnie dobrym stanie fizycznym opuścili Auschwitz zaraz po wyzwoleniu, udając się w rodzinne strony na własną rękę bądź w zorganizowanych transportach. Większość pacjentów szpitali uczyniła to samo trzy-cztery miesiące później.

Wyżywienie

Jadłospisy dla więźniów obozów koncentracyjnych oparte były na normach żywieniowych, w których wyszczególniano składniki niezbędne do przygotowania posiłków oraz ich wartość kaloryczną. W praktyce skład i wartość odżywcza porcji nie odpowiadały normom, gdyż część artykułów żywnościowych albo przywłaszczali sobie funkcyjni, albo były one niskiej jakości lub zepsute.

Więźniowie otrzymywali trzy posiłki w ciągu dnia. Rano wydawano pół litra płynu do picia. Posiłek południowy składał się z około litra zupy. Od 1942 r. do gotowania zup używano również produktów pochodzących z bagażu Żydów mordowanych w komorach gazowych. Na kolację wydawano pół litra płynu do picia, a także około 300 g czarnego chleba, do którego dodawano nieco wędliny, margaryny albo łyżkę stołową marmolady lub sera. Chleb miał wystarczyć również na śniadanie, lecz wygłodzeni więźniowie zjadali zazwyczaj od razu całą porcję, również z obawy przed kradzieżą.

Niska wartość odżywcza posiłków, spowodowana niedoborem białka zwierzęcego, tłuszczu, witamin i soli mineralnych, prowadziła do szybkiego wycieńczenia organizmu

Zacieranie śladów zbrodni

Wstępna ewakuacja obozu i zacieranie śladów

Załoga SS

Stan załogi Auschwitz wzrastał stopniowo wraz ze zwiększaniem się liczby więźniów i wynosił: w marcu 1941 r. – około 700 esesmanów, w czerwcu 1942 r. – dwa tys., w kwietniu 1944 r. – prawie trzy tys., a w sierpniu – 3342. Najwyższy stan osiągnięto w styczniu 1945 r., gdy w przeddzień ewakuacji obozu załogę poważnie wzmocniono – do 4480 esesmanów.

Esesmani kierowani byli do Auschwitz z załóg obozów koncentracyjnych, komend uzupełnień SS oraz z dywizji Waffen SS. Wielu z nich po pewnym czasie przenoszono do innych obozów lub jednostek frontowych – ogółem stan osobowy załogi wymienił się prawie dwukrotnie. Początkowo wśród esesmanów przeważali Niemcy i Austriacy oraz tzw. Niemcy etniczni z Sudetów i zachodniej Polski, później zaś coraz liczniej reprezentowani byli volksdeutsche z Jugosławii, Węgier i Rumunii. Niski był ich poziom wykształcenia – ponad 70% esesmanów ukończyło jedynie kilka klas szkoły ludowej, funkcjonariuszy z wyższym wykształceniem było jedynie 5% – głównie lekarzy i inżynierów z biura budowlanego obozu.

Esesmani mieli do dyspozycji szpital, dom wypoczynkowy, instalacje wojskowe (m.in. strzelnice), a także kantyny. Szeregowi esesmani zakwaterowani byli w koszarach, oficerowie, wraz z rodzinami, zajmowali domy w Oświęcimiu, z których wysiedlono przedwojennych mieszkańców.

Spośród ośmiu tysięcy esesmanów, którzy służyli w Auschwitz w czasie istnienia obozu, jedynie ok. 10% zostało po wojnie osądzonych.

Zamojszczyzna

W latach 1942 i 1943 Niemcy deportowali do Auschwitz polskie rodziny z regionu zamojskiego. Wiązało się to z realizacją planów germanizacji ziem wschodnich, postrzeganych przez nich jako „przestrzeń życiowa”. Wysiedlonych zastępowano osadnikami niemieckimi.

W trzech transportach do KL Auschwitz przywieziono łącznie 1300 cywilów wysiedlonych z Zamojszczyzny, w tym ok. 13% stanowiły osoby młodociane. Wszyscy zostali zarejestrowani w obozie jako więźniowie, jednak większość z nich zginęła w ciągu zaledwie kilku tygodni pobytu z powodu nieludzkich warunków bytowych, chorób, głodu i brutalnego traktowania. Osoby starsze, chore i kalekie padały ofiarami selekcji i były mordowane w komorach gazowych. Za pomocą zastrzyków z fenolu zabijano kobiety w ciąży i matki wraz z noworodkami, które przyszły na świat tuż po przywiezieniu do obozu. Ogółem w KL Auschwitz zginęło ponad 1 tys. osób z transportów zamojskich; końca wojny doczekało mniej niż 200 wysiedleńców.

Złoto dentystyczne

Złoto dentystyczne pozyskane z uzębienia zmarłych więźniów było dostarczane do naczelnego zarządu służby sanitarnej SS, który przydzielał je placówkom stomatologicznym, gdzie leczyli się esesmani z rodzinami. Do początków października 1942 r. w posiadaniu urzędu znalazł się zapas pięćdziesięciu kilogramów kruszcu, pokrywający zapotrzebowanie służby dentystycznej SS na okres pięciu lat.

Nieznana jest ilość złota oraz innych metali stomatologicznych przekazana z Auschwitz. Z częściowo zachowanych meldunków obozowej stacji dentystycznej wynika, że w drugiej połowie 1942 r. z uzębienia 2904 zmarłych więźniów wyrwano 16325 zębów wykonanych ze złota i stopów metali szlachetnych. Jednak w zdecydowanie większej ilości metale dentystyczne były pozyskiwane z uzębienia Żydów mordowanych w komorach gazowych. Według ustaleń członków obozowego ruchu oporu władze SS otrzymywały z uzębienia ofiar 10-12 kg złota miesięcznie.

Żydzi

Zagłada Żydów, dokonana w latach drugiej wojny światowej przez Niemców w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej, była największym masowym ludobójstwem w dziejach ludzkości. Jedna piąta spośród blisko sześciu milionów zamordowanych Żydów zginęła w Auschwitz.

W sumie w latach 1942-1944 deportowano do obozu ponad milion Żydów:

• 430 tys. z Węgier

• 300 tys. z Polski

• 69 tys. z Francji

• 60 tys. z Holandii

• 55 tys. z Grecji

• 46 tys. z Czech i Moraw

• 26 tys. ze Słowacji

• 25 tys. z Belgii

• 23 tys. z Niemiec i Austrii

• 10 tys. z Jugosławii

• 7,5 tys. z Włoch

• 690 z Norwegii

Ok. 900 tys. z nich zostało zamordowanych w komorach gazowych zaraz po przyjeździe i selekcji na rampie. 200 tys. zarejestrowano w obozie, z czego ponad połowa zginęła w wyniku brutalności esesmanów i funkcyjnych, pracy ponad siły, niedożywienia, katastrofalnych warunków higienicznych i związanych z tym chorób i epidemii oraz selekcji w obozie.

•