Kary w obozie
Opis dokumentu
Zachowana w oryginale, choć niekompletna, Książka karnej kompanii (Strafkompanie, SK) jest jednym z najcenniejszych źródeł do poznania historii więźniów-mężczyzn skierowanych do karnej kompanii w Auschwitz-Birkenau. Według więźnia Jana Kupca (nr 790), który od lipca 1943 roku był pisarzem karnej kompanii, w obozie prowadzono równolegle dwie książki SK. Jedną wypełniał pisarz tego komanda, zaś drugą uzupełniał pisarz głównej izby pisarskiej. W Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau przechowywana jest Książka SK prowadzona przez izbę pisarską w obozie męskim wBirkenau.
Książka karnej kompanii ma postać zeszytu w linie, formatu 21 x 29 cm, oprawionego w grube tekturowe ciemne okładki. Na okładce widnieje nalepka z napisem „SK”. Pisarz karej kompanii w prowadzonej Książce wykonał odręcznie 9 rubryk, w których odnotował następujące informacje: numer bieżący („Lfd. Nr.” – Laufende Nummer), numer więźniarski („Häftl. Nr.” – Häftling Nummer), nazwisko i imię („Zu. u. Vorname” – Zuname und Vorname), datę urodzenia („Geb. Datum“ – Geburtsdatum), czasookres kary („Strafdauer“), w karnej kompanii od („von“), w karnej kompanii do („bis“). W ostatniej rubryce znajduje się adnotacja z informacją gdzie więzień został odesłany po odbyciu kary w karnej kompanii. Oprócz tych podstawowych danych pisarz podał także datę wpisu, którą umieścił na środku strony, nad grupą więźniów osadzonych w karnej kompanii w danym dniu. Po za tym przy poszczególnych nazwiskach napisał dodatkowe informacje o dalszym losie więźnia, np.: o zwolnieniu z SK po odbyciu kary, przeniesieniu do innego karnego obozu (najczęściej do KL Mauthausen), czy też o śmierci. Zwykle pobyt w Strafkompanie wynosił od jednego miesiąca do jednego roku. Jednak wielu więźniów karnej kompanii było skazanych na okres aż do odwołania (bis auf weiteres), co w Książce oznaczano wpisem „b.a.w.”. Taki wysoki wymiar kary występował przy zamianie kary śmierci na osadzenie w SK.
Czas powstania
Zachowana fragmentarycznie Książka karnej kompanii obejmuje okres od 9.05.1942 roku, tj. od momentu przeniesienia więźniów SK do Birkenau, do 24.11.1944 roku. W tym okresie czasu do karnej kompanii władze obozowe skierowały co najmniej 2 470 więźniów. Przy czym należy pamiętać, że w książce nie odnotowano kilku liczniejszych grup więźniów osadzonych w tym czasie w karnej kompanii, np.: grupy kilkunastu więźniów lekarzy i pielęgniarzy z obozu cygańskiego, przydzielonych do SK w lecie 1944 roku; 400 jeńców radzieckich skierowanych do SK w lecie 1944 roku; około 100 czeskich chłopców przeniesionych z obozu BIIa; 22 więźniów osadzonych w grudniu 1944 roku. Pierwsze strony Książki, zawierające informacje o 825 więźniach, uległy całkowitemu zniszczeniu. Kolejne strony dokumentu także są częściowo zniszczone. Dopiero karty od pozycji 1349 z datą 18.07.1943 roku zachowane są w całości. Ostatni więzień wpisany jest z liczbą porządkową 2470.
Z zachowanych kart Książki SK wynika, że wpisy były bieżąco numerowane i dokonywane chronologicznie. Po uwzględnieniu kilku pomyłek pisarza i brakujących fragmentów kart dokumentu, ustalono, tylko 1 069 nazwisk więźniów, osadzonych w SK w okresie od 18.07.1943 roku do 24.11.1944 roku.
Historia zachowania dokumentu
W dniu 10.06.1961 roku Książka karnej kompanii została przekazana przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce do zbiorów archiwalnych Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.
Baza danych: „BDSK” (Buch des Strafkompanie)
Na podstawie zachowanej Książki karnej kompanii została sporządzona baza „BDSK”, która zawiera 1 069 rekordów osobowych. Ujednolicona baza została włączona do Centralnego Rejestru Więźniów prowadzonego przez Repozytorium Cyfrowe Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.
Opis dokumentu
W Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau przechowywane są dwa tomy Książki bunkra. W dokumentach tych odnotowano więźniów-mężczyzn osadzonych w areszcie obozowym (tzw. bunkrze), mieszczącym się w podziemiach bloku 11 (tzw. Bloku Śmierci). Areszt było jedną z kar stosowanych w obozie „dla więźniów którzy wykraczają przeciwko porządkowi i rygorowi obozowemu”, np.: uchylanie się od pracy, samowolne oddalenie się z miejsca pracy, organizowanie żywności lub odzieży, zrywanie jabłek, wysyłanie listów bez cenzury, załatwianie potrzeb fizjologicznych w miejscu i w czasie zakazanym, pomoc w ucieczce z obozu, palenie papierosów w czasie zakazanym, niewyruszenie z komandem do pracy, czy też podejrzenie o przynależność do obozowego ruchu oporu.
Początkowo więźniów osadzonych w areszcie obozowym ewidencjonowano w esesmańskiej Książce bunkra. Jednak esesmani dokonywali w niej wpisów z opóźnieniem i często zdarzały się w niej pomyłki. Ostatecznie uniemożliwiało to pisarzowi bloku 11 ustalenie właściwego stanu liczbowego bloku i podanie go blokowemu, który podczas apelów składał meldunek dyżurującemu esesmanowi. Dla uniknięcia nieporozumień pisarz bloku 11 - Franciszek Brol (nr 1159) – założył nieoficjalną własną Książkę bunkra. Użył do tego książki kasowej. Początkowo wpisów dokonywał na podstawie danych dostarczony przez pomocnika kalefaktora bunkra Brunona Borgowca (nr 1192), który rozmawiał z osadzonymi przez drzwi cel w czasie sprzątania korytarza lub podczas wydawania posiłków. Z czasem esesmani pełniący służbę w bloku 11 zaakceptowali nieoficjalną Książkę bunkra i często z niej korzystali.
Kolejnymi pisarzami, którzy kontynuowali ewidencjonowanie więźniów w Książce bunkra, założonej przez Brola, byli Gerard Włoch (nr 7677) i Jan Pilecki (nr 808). Po zapisaniu całej książki kasowej Pilecki założył drugi tom Książki bunkra w większym zeszycie.
Książka bunkra ma dwie części. Pierwsza część została sporządzona w książce kasowej o wymiarach 16x33 cm, liczącej 146 stron. Druga część Książki bunkra jest 68-stronicowym zeszytem o wymiarach 20x29 cm, oprawionym w miękkie, niebieskie okładki.
W obu częściach rubryki, do których wpisywano informacje dotyczące więźniów, wykonane są odręcznie. Każda strona jest podzielona na 5 rubryk. Odnotowywano w nich: datę osadzenia więźnia w bunkrze, narodowość i kategorię, numer obozowy, nazwisko i imię , datę i miejsce urodzenia, zawód oraz informacje o dalszym losie, np. o zwolnieniu z aresztu, przeniesieniu do karnej kompanii, czy śmierci.
Oprócz tych podstawowych danych na stronach Książki bunkra można odnaleźć także informacje dodatkowe, np.: skąd (z jakiego bloku lub podobozu) więzień został doprowadzony do aresztu, oddział władz obozowych kierujący więźnia do aresztu, przyczynę osadzenia, a niekiedy nawet godzinę osadzenia w bunkrze. W przypadku więźniów odnotowanych na pierwszych stronach Książki bunkra, pisarz wymienił nawet przedmioty odebrane danemu więźniowi i zaznaczył ich zwrot, co zostało potwierdzone podpisem ich właściciela.
Zwykle te wszystkie informacje wpisywał były przez pisarza atramentem, czasami również ołówkiem. Przekreślenia po przekątnej informujące o opuszczeniu bunkra lub śmierci „+” były wykonane odpowiednio niebieskim lub czerwonym atramentem.
Wpisy w Książce bunkra dokonane są w języku niemieckim przy użyciu licznych skrótów i znaków umownych.
Część pierwsza Książki bunkra, obejmująca okres od 9.01.1941 do 31.03.1943 roku, zawiera 1190 wpisów. Zaś w drugiej części prowadzonej od 31.03.1943 roku do 1.02.1944 roku, pisarz dokonał 952 wpisów. Przy czym ilość wpisów nie jest równoznaczna z ilością więźniów skierowanych do bunkra, gdyż nazwiska wielu z nich odnotowano kilkakrotnie na stronach książki. Jest to związane z ponownym ich osadzaniem w bunkrze.
Czas powstania
Pisarz Franciszek Brol pierwszych wpisów w Książce bunkra dokonał pod datą 9.01.1941 roku. Prowadził ten dokument do 11.02.1942 roku. Od następnego dnia Książkę bunkra przejął wraz z funkcją pisarza Gerard Włoch, który ostatni wpis zamieścił 20.12.1942 roku. Kolejny pisarz, Jan Pilecki ewidencjonował więźniów w Książce bunkra od 22.12.1942 do 1.02.1944 roku, przy czym tom pierwszy zakończył na dacie 31.03.1943 roku i w tym samym dniu dokonał pierwszych wpisów w tomie drugim.
Historia zachowania dokumentu
Na początku 1944 roku pisarz bloku 11, Jan Pilecki, postanowił wysłać Książkę bunkra poza obóz. Aby nie było podejrzeń ze strony władz obozowych polecił dwóm oficerom, osadzonym na pierwszym piętrze bloku 11, wykonanie odpisów obu części książki. Następnie Pilecki skontaktował się z więźniami Józefem Cyrankiewiczem (nr 62933) i Stanisławem Kłodzińskim (nr 20019) z obozowego szpitala, którzy pomogli mu w przemyceniu oryginału pierwszej części i odpisu drugiej części Książki bunkra poza obóz. W tym celu Pilecki zrobił specjalną paczkę żywnościową, w której zapakował wspomniane książki i paczkę tą, jako mylnie skierowaną do bloku 11, przyniósł do bloku 20 Kłodzińskiemu i Cyrankiewiczowi. W przekazaniu Książek bunkra poza obóz pomógł więzień Józef Róg (nr 6644). Książki bunkra, w których wcześniej zdarto okładki i zwinięto w rulony, zostały ukryte pod jego ubraniem. Józef Róg wyniósł je z obozu w czasie wymarszu komand roboczych. Następnie w umówionym miejscu przekazał książki robotnikowi cywilnemu Franciszkowi Walizko, który był łącznikiem brzeszczańskiej grupy PPS-u. Ten dostarczył je do tajnej organizacji ruchu oporu w Brzeszczach, skąd wysłano je do Teresy Lasockiej-Estreicherowej w Krakowie. Po wyzwoleniu Teresa Lasocka obie części Książki bunkra przekazała Janowi Sehnowi, członkowi Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. W dniu 10.06.1961 roku oryginał pierwszej części i kopia drugiej części Książki bunkra zostały przekazane przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce do Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.
Baza danych „Bunker”
Na podstawie zachowanych dwóch Ksiąg bunkra została sporządzona baza „Bunker”, która zawiera 2114 rekordów osobowych. Ujednolicona baza została włączona do Centralnego Rejestru Więźniów prowadzonego przez Repozytorium Cyfrowe Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Analizując treść wpisów dokonanych w Książce bunkra można odtworzyć niektóre wydarzeń, jakie miały miejsce w KL Auschwitz-Birkenau, np.: egzekucje, ucieczki, czy wybiórki na śmierć głodową.
Opracowała Małgorzata J. Hałat