7 października 2015 r. upływa 71 lat od buntu więźniów Sonderkommando w niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym i zagładzie Auschwitz-Birkenau. Z okazji rocznicy ukazała się książka „Zagłada w pamięci więźniów Sonderkommando”. Jej autorem jest dyrektor Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau dr Piotr M.A. Cywiński. Sonderkommando była to grupa robocza, złożona głównie z więźniów żydowskich, których Niemcy zmusili do obsługi komór gazowych, stosów spaleniskowych i krematoriów. W książce fragmenty ich relacji, wspomnień, zeznań procesowych, ale także zapisków dokonywanych w czasie istnienia obozu, zestawione są w cztery części. Pierwsza opowieść dotyczy selekcji do Sonderkommando i niesamowitego szoku, którego doświadczyli owi młodzi na ogół ludzie, zdawszy sobie sprawę, jakiej pracy oczekują od nich Niemcy. W drugiej części następuje opis instalacji zagłady. W trzeciej – jej przebieg, począwszy od dotarcia ofiar na miejsce zbrodni, poprzez rozbieralnię, komorę gazową, krematorium, aż po usunięcie pozostałego po całych transportach popiołu. W czwartej – opis buntu Sonderkommando, jedynego zbiorowego oporu zbrojnego w historii KL Auschwitz. Na końcu przeczytać można fragmenty relacji opisujące wpływ przeżyć na psychikę tych, którzy pracę przy komorach gazowych przeżyli. Zdaniem autora stworzenie jednej wspólnej opowieści z relacji przesiąkniętych tak traumatycznym doświadczeniem nie było prostym zadaniem. „Członkowie Sonderkommando relacjonują swoje wspomnienia w bardzo specyficzny sposób. Relacje te pochodzą z różnych miejsc – z budynków komór gazowych, z krematoriów, znad dołów paleniskowych… Inne też są w swej naturze zapiski uczynione w samym obozie, w cieniu kominów krematoryjnych, w inny sposób brzmią powojenne zeznania procesowe, a jeszcze inaczej wywiady i wspomnienia spisane po dekadach” – napisał we wstępie dr Piotr M.A. Cywiński. Publikacja ukazuje się w rocznicę buntu więźniów Sonderkommando. 7 października 1944 r. w trakcie nierównej walki więźniowie zdołali podpalić budynek krematorium IV, wkrótce potem akcję podjęli także ich koledzy z krematorium II. Przecięli oni druty ogrodzenia i zaczęli uciekać w kierunku południowym. Podczas walki użyli prymitywnych granatów, do wykonania których użyli materiału wybuchowego zdobytego z narażeniem życia od więźniarek pracujących przy montażu zapalników i pocisków w pobliskich zakładach Union. Uciekinierzy zostali jednak zabici przez oddziały pościgowe SS. W wyniku buntu i egzekucji jakich dokonali w tym dniu esesmani zginęło ok. 450 z 660 więźniów Sonderkommando. Więźniom udało się zabić trzech i zranić kilkunastu uzbrojonych esesmanów. „Opis buntu Sonderkommando został poprzedzony najbardziej wymownym wprowadzeniem, jakie chyba kiedykolwiek powstało w dziejach literatury. Jest nim tekst zatytułowany «Noc księżycowa» Załmena Gradowskiego, napisany jeszcze przed buntem, przez jednego z jego organizatorów i zakopany w ziemi. Autor zginął podczas buntu. Tekst pozostał. Lament Gradowskiego wprowadzi nas najpełniej w to, co się działo w głowach ludzi zmuszanych do najcięższych prac pod tytułowym księżycem” – napisał we wstępie Piotr Cywiński. Jego zdaniem relacje i wspomnienia członków Sonderkommando są świadectwem niebywałej destrukcji podstawowych elementów człowieczeństwa, anihilacji uczuć, wrażliwości, ale są także świadectwem woli życia mimo wszystko. Nawet w sytuacji, w której szansa na przeżycie zdawała się całkowicie nierealna. „W wielu relacjach pojawia się oczywiste stwierdzenie, że kto tego nie przeżył, nie będzie potrafił sobie tego nawet w części wyobrazić. Zanim sformułuje się jakąkolwiek ocenę postaw i wyborów ludzkich więźniów Sonderkommando, warto sobie tę naszą całkowitą niezdolność do wyobrażenia sobie tego piekła na ziemi w pełni uzmysłowić” – czytamy. Książka jest drugą częścią cyklu „Miejsce Prawdy”, który historię byłego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady opisze głosami świadków historii, tych którzy piekło Auschwitz-Birkenau sami przeszli. Jako pierwsza ukazała się książka „Początki Auschwitz w pamięci pierwszego transportu polskich więźniów politycznych”.